در دنیایی که سرعت زندگی سرسامآور شده، اطلاعات مثل سیل بر سرمان میریزد و ترندها و اخبار لحظهبهلحظه عوض میشوند، همگی با معضل بزرگی به نام «حواسپرتی» و عدم تمرکز دست به گریبانیم.
میانگین «بازهٔ توجه» (Attention Span) ما از ۱۲ ثانیه در سال ۲۰۰۰، حالا به ۸.۲۵ ثانیه سقوط کرده است. این واقعیتِ تلخ و البته کمی شرمآور، یعنی اینکه تمرکز ما انسانها امروز حتی از ماهی قرمز (با رکورد ۹ ثانیهای) هم کمتر شده است.
حواسپرتی دیجیتال چیست؟
حواسپرتی، از منظر علمی و روانشناسی، به ناتوانی در حفظ تمرکز روی یک موضوع یا وظیفه برای مدتی کافی جهت انجام مؤثر آن تعریف میشود.
میتوان دو نوع اصلی حواسپرتی را متمایز کرد:
- حواسپرتی درونی: از داخل خودِ ذهن نشأت میگیرد، مانند افکار پرشتاب، اضطراب و فکر کردن به کارهای دیگر.
- حواسپرتی بیرونی: از محیط اطراف میآید، مانند صداها، حرکتها و سیگنالهای دیجیتال.
در عصر دیجیتال، حواسپرتی بیرونی گستردهتر و پیچیدهتر از هر زمان دیگری شده و چیزی پدید آمده که میتوان آن را «حواسپرتی دیجیتالِ طراحیشده» نامید؛ نوع جدیدی از حواسپرتی که تصادفی یا طبیعی نیست، بلکه نتیجهٔ مستقیم طراحی عامدانهٔ اپلیکیشنها و پلتفرمهای دیجیتال است.
اقتصاد توجه (Attention Economy)
یکی از مهمترین ریشههای این مشکل، چیزی است که به «اقتصاد توجه» (Attention Economy) معروف است. در این مدل اقتصادی، توجهِ کاربران تبدیل به کالای اصلی میشود که شرکتهای بزرگ تکنولوژی بر سر آن رقابت میکنند.
شرکتهای بزرگ فناوری میلیونها دلار در تحقیق و توسعه سرمایهگذاری میکنند تا بفهمند مغز انسان چگونه کار میکند، چگونه توجهش جلب میشود و چگونه میتوان این توجه را نگه داشت. بر همین اساس، اپلیکیشنها و پلتفرمهایی طراحی میشوند که از این نقاط ضعف سوءاستفاده میکنند.
این طراحیِ عامدانه شامل چندین تکنیک روانشناختی است، مانند:
- تقویت متغیر (Variable Reinforcement): سیستم پاداشدهی نامنظمی شبیه به ماشینهای قمار، که در آن کاربر نمیداند چه زمانی «پاداش» دریافت خواهد کرد.
- اسکرول بینهایت (Infinite Scroll): محتوایی که بیپایان سرازیر میشود و باعث میشود کاربر نتواند نقطهٔ توقف طبیعی پیدا کند. (ریلز در اینستاگرام، شورت ویدیوز در یوتیوب و…)
- اعلانهای محاسبهشده (Calculated Notifications): ارسال نوتیفیکیشنها در زمانهای مشخص برای افزایش احتمال باز کردن اپلیکیشن و تعامل با آن.
- الگوریتمهای پیشگو (Predictive Algorithms): استفاده از هوش مصنوعی برای تحلیل رفتار کاربر و ارائهٔ محتوای شخصیسازیشده که احتمال ماندن طولانیمدت در پلتفرم را افزایش میدهد.
چندوظیفگی (Multitasking)
چندوظیفگی (Multitasking) به عنوان یک مهارت مثبت و نشانهٔ کارآمدی تلقی شده است، اما مطالعات نشان میدهند که مغز انسان برای انجام همزمانِ چندین کار پیچیده طراحی نشده است. آنچه در واقعیت رخ میدهد «تغییر وظیفه» (Task Switching) سریع است که انرژی ذهنی را تخلیه کرده و کیفیت عملکرد را کاهش میدهد.
آمار تکاندهنده
- میانگین بازهٔ توجه انسان از ۱۲ ثانیه در سال ۲۰۰۰ میلادی به ۸.۲۵ ثانیه در سال ۲۰۲۴ کاهش یافته است.
- کودکان و نوجوانان افتی شدیدتر را نشان میدهند، به طوری که میانگین بازهٔ توجه آنها تنها ۲۹.۶۱ ثانیه است و با نرخ ۲۷.۴۱٪ در حال کاهش مداوم است.
- ۷۳ درصد از دانشآموزان و دانشجویان برای تمرکزِ بیش از ۲۰ دقیقهٔ مداوم در طول کلاسها مشکل دارند.
- یک فرد معمولی روزانه ۹۶ بار گوشی خود را چک میکند (یعنی تقریباً هر ۱۰ دقیقه یکبار در ساعات بیداری).
- میانگین مدت توجه روی صفحهنمایشها تنها ۲.۵ دقیقه است.
- افراد به طور متوسط هر ۱۵۰ ثانیه فعالیت دیجیتال خود را تغییر میدهند.
- یک کارمند معمولی از یک روز کاری ۸ ساعته، تنها ۲.۵ ساعت را صرف کار متمرکز و مفید میکند.
- یک کارمند معمولی روزانه ۱۲۱ اعلان (Notification) از اپلیکیشنها و پلتفرمهای مختلف دریافت میکند.
- هر وقفه به طور متوسط نیازمند ۲۳ دقیقه زمان است تا فرد بتواند به سطح تمرکز اولیه بازگردد.
- ۶۰ درصد خطاها در محیط کار به طور مستقیم یا غیرمستقیم با حواسپرتی و عدم تمرکز مرتبط است.
- ۶۸ درصد دانشجویان گوشیهای خود را در حین کلاس چک میکنند، حتی اگر گوشیها در حالت بیصدا باشند.
- دانشآموزانی که غرق در ابزارهای دیجیتال هستند، در بهخاطرسپاری اطلاعات و فهم عمیق آن دچار ضعف میشوند. این همان وضعیتی است که به آن «اثر گوگل» (Google Effect) یا «زوال عقل دیجیتال» (Digital Dementia) میگویند.
- کارمندانی که تلاش میکنند چندین کار را همزمان انجام دهند، برای تکمیل وظایفشان ۲۵٪ زمان بیشتری صرف میکنند.
روابط اجتماعی
شاید نگرانکنندهترین تأثیر مشکل حواسپرتی دیجیتال، اثر آن بر روابط انسانی و تعامل اجتماعی باشد:
- پدیدهٔ «فابینگ» (Phubbing): اصطلاحی ترکیبی از دو کلمهٔ «Phone» (تلفن) و «Snubbing» (بیمحلی)، به معنای نادیده گرفتن افراد حاضر به نفع گوشی تلفن، که در جوامع امروزی بسیار شایع شده است.
- ۸۴ درصد خانوادهها به دلیل استفادهٔ بیشازحد از ابزارهای دیجیتال دچار مشکلات ارتباطی هستند. والدین از دشواری جلب توجه فرزندانشان شکایت دارند، در حالی که کودکان احساس میکنند والدینشان به دلیل مشغولیت با گوشیهایشان به حرف آنها گوش نمیدهند.
- ۷۰ درصد زوجها احساس میکنند که ابزارهای دیجیتال در کیفیت زمان مشترکشان اختلال ایجاد میکند.
- پدیدهٔ «تکنوفرِنس» (Technoference) – دخالت تکنولوژی در روابط شخصی – به یکی از دلایل اصلی مشکلات زناشویی و طلاق در بسیاری از جوامع تبدیل شده است.
- نرخ اضطراب و افسردگی در میان جوانان ۱۸ تا ۲۵ ساله طی دههٔ گذشته ۴۰٪ افزایش یافته است که ارتباط قویای بین این افزایش و استفادهٔ افراطی از شبکههای اجتماعی وجود دارد.
- «نوموفوبیا» (Nomophobia): ترس از نداشتن تلفن همراه یا ناتوانی در استفاده از آن؛ نوع جدیدی از اضطراب که به طور گستردهای شایع شده است.
- کاهش عزتنفس: مقایسهٔ مداوم با دیگران در شبکههای اجتماعی و دیدن تنها جنبههای ایدهآل زندگی دیگران، منجر به احساس بیکفایتی و کاهش اعتمادبهنفس میشود.
استراتژیهای پیشنهادی
سمزدایی دیجیتال (Digital Detox)
این مفهوم به بازهٔ زمانی مشخصی اشاره دارد که در آن استفاده از ابزارهای دیجیتال متوقف یا محدود میشود تا مغز بازپروری شده و توانایی تمرکز عمیق را بازیابد.
مزایای این استراتژی:
- بهبود سلامت روان و عاطفی: کاهش سطح استرس و اضطراب، و افزایش احساس رضایت و شادی.
- افزایش تمرکز و بهرهوری: بازیابی توانایی تمرکز برای مدتی طولانی، و بهبود کیفیت کار و دستاوردها.
- ارتباط مجدد با لحظهٔ حال: توسعهٔ توانایی لذت بردن از فعالیتهای ساده و تعامل واقعی با محیط پیرامون.
- بهبود کیفیت خواب: تنظیم چرخهٔ طبیعی خواب و بهبود کیفیت و عمق خواب.
- تقویت روابط شخصی: بهبود ارتباط و تعامل با خانواده و دوستان.
برنامهٔ اجرایی تدریجی:
- هفتهٔ اول: تعیین یک ساعت در روز بدون ابزارهای دیجیتال؛ ترجیحاً یک ساعت قبل از خواب.
- هفتهٔ دوم: افزایش زمان به دو ساعت، و اضافه کردن یک بازهٔ صبحگاهی بدون گوشی به مدت ۳۰ دقیقه بعد از بیدار شدن.
- هفتهٔ سوم: اختصاص یک روز کامل در هفته برای سمزدایی دیجیتال.
- هفتهٔ چهارم و بعد از آن: توسعهٔ یک سبک زندگی متعادل که شامل دورههای منظمِ به دور از تکنولوژی باشد.
مدیریت زمان و وظایف
- توسعهٔ مهارتهای مدیریت زمان و وظایف برای مقابله با حواسپرتی دیجیتال ضروری است:
- تکنیک پومودورو (Pomodoro Technique): تقسیم کار به دورههای متمرکز ۲۵ دقیقهای که «پومودورو» نامیده میشود و به دنبال آن یک استراحت کوتاه ۵ دقیقهای قرار دارد. بعد از هر ۴ پومودورو، یک استراحت طولانیتر ۱۵ تا ۳۰ دقیقهای در نظر گرفته میشود.
- تعیین اولویتها: استفاده از ماتریس آیزنهاور (Eisenhower Matrix) برای دستهبندی وظایف بر اساس اهمیت و فوریت.
- پرهیز از چندوظیفگی: تمرکز بر روی یک کار در هر نوبت برای تضمین کیفیت انجام کار.
- ایجاد محیط عاری از عوامل حواسپرتی: ساماندهی محل کار یا مطالعه به گونهای که خالی از عوامل مزاحم بصری و شنیداری باشد.
اپلیکیشنها و ابزارهای کمکی
تکنولوژی میتواند بخشی از راهحل باشد و نه صرفاً بخشی از مشکل:
- اپلیکیشنهای مسدودکنندهٔ سایت: که دسترسی به سایتها و پلتفرمهای خاصی را در طول زمان کار یا مطالعه مسدود میکنند.
- اپلیکیشنهای مدیریت زمان: که نحوهٔ گذراندن وقت روی ابزارهای دیجیتال را ردیابی کرده و گزارشهای دقیقی ارائه میدهند.
- اپلیکیشنهای تمرکز: که از تکنیکهای گیمیفیکیشن (Gamification) برای تشویق به دورههای تمرکز استفاده میکنند.
- اپلیکیشنهای نویز سفید (White Noise): که صداهای آرامی را برای کمک به تمرکز فراهم میکنند.
- بیشتر گوشیهای هوشمند مدرن تنظیمات داخلی دارند که میتوان برای کاهش حواسپرتی از آنها استفاده کرد:
- حالت مزاحم نشوید (Do Not Disturb): اختصاص زمانهای مشخص برای متوقف کردن اعلانهای غیرضروری.
- تجمیع اعلانها: جمعآوری و تحویل اعلانها در زمانهای مشخص بهجای ارسال مداوم.
- حذف اپلیکیشنهای مزاحم: پاک کردن یا پنهان کردن اپلیکیشنهایی که باعث حواسپرتی میشوند از صفحهٔ اصلی.
- استفاده از حالت خاکستری (Grayscale): تبدیل صفحهٔ گوشی به رنگهای خاکستری برای کاهش جذابیت بصری.
نقش خانواده در تربیت دیجیتال
خانواده خط مقدم مقابله با مشکل حواسپرتی دیجیتال است:
- وضع قوانین شفاف: تعیین زمانها و مکانهای بدون ابزار دیجیتال در خانه.
- الگوی مثبت: والدین باید در استفادهٔ سالم از تکنولوژی الگو باشند.
- فعالیتهای جایگزین: فراهم کردن فعالیتهای سرگرمکننده و تعاملی که نیازی به ابزارهای دیجیتال ندارند.
- ارتباط باز: گفتگوی باز و صادقانه با کودکان دربارهٔ خطرات و فواید تکنولوژی.
ساخت جامعهای آگاه از نظر دیجیتالی، نیازمند تلاشهای هماهنگ همهٔ اقشار جامعه است:
– تربیت دیجیتال:
تربیت دیجیتال باید به بخشی اساسی از برنامههای آموزشی تبدیل شود، که از مراحل اولیه آغاز گردد. کودکان نه تنها نیاز دارند یاد بگیرند چگونه از تکنولوژی استفاده کنند، بلکه باید بیاموزند چگونه با آگاهی و خرد با آن تعامل کنند.
– فرهنگ استفادهٔ آگاهانه:
این امر شامل تغییر نگرش به تکنولوژی است؛ یعنی به جای اینکه آن را صرفاً وسیلهای برای سرگرمی یا وقتگذرانی بدانیم، باید به چشم ابزاری به آن بنگریم که نیازمند استفادهٔ مسئولانه است.
– نقش الگو و نمونه:
الگو و نمونه نقش مهمی در این تحول ایفا میکنند. وقتی کودکان و جوانان ببینند که بزرگترها رفتاری متعادل با تکنولوژی دارند، آمادگی بیشتری برای توسعهٔ عادات سالم در استفاده از تکنولوژی خواهند داشت.
مشکل حواسپرتی و عدم تمرکز تنها یک چالش فردی نیست، بلکه مسئلهای اجتماعی است که نیازمند راهحلهای چندسطحی است. هر یک از ما توانایی ایجاد تغییر را داریم، که از خودمان شروع میشود و سپس بر اطرافیانمان تأثیر میگذارد. با هم میتوانیم توجهمان را پس بگیریم.
نویسنده: عبدالله عبدالرحمن
منابع:
Golden Steps ABA. (2025). Average Human Attention Span Statistics & Facts. Retrieved from
https://www.goldenstepsaba.com/resources/average-attention-span
Harvard Business Review Arabic ماهي مخاطر التشتت وكيف تعالج هذه المشكلة؟
The Guardian. (2022). Your attention didn’t collapse. It was stolen. Retrieved from
Northeastern University. (2024). Squirrel! Why attention spans seem to be shrinking and what we can do about it. Retrieved from
https://news.northeastern.edu/2024/01/23/decreasing-attention-span
ScienceDirect. (2024). The effect of digital interventions on attention deficit hyperactivity disorder. Retrieved from
https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0165032724013910
JMIR. (2024). A Digital Cognitive-Physical Intervention for Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder. Retrieved from
https://www.jmir.org/2024/1/e55569
Nature. (2024). Clinical study on the intervention effect of digital therapy on children with attention deficit hyperactivity disorder. Retrieved from
https://www.nature.com/articles/s41598-024-73934-3
ERIC. (2025). Evaluation of Attention Deficit Related to Digital Addiction in Early Childhood: Teachers’ Perspectives. Retrieved from
https://eric.ed.gov/?id=EJ1469619
Samba Recovery. (2025). Average Human Attention Span Statistics & Facts. Retrieved from
https://www.sambarecovery.com/rehab-blog/average-human-attention-span-statistics
Golden Steps ABA. (2025). Average Human Attention Span Statistics. Retrieved from
https://www.goldenstepsaba.com/resources/average-attention-span
University of California. (2024). How to sharpen your attention and meet your goals in 2024. Retrieved from
https://www.universityofcalifornia.edu/news/how-sharpen-your-attention-and-meet-your-goals-2024
ResearchGate. (2024). This is Your Brain on Social Media: How Social Media Use is Changing our Attention Spans. Retrieved from
MIT Technology Review. (2024). Brain imaging studies on social media usage and attention.
الطبی. (۲۰۲۲). اعتیاد به گوشیهای هوشمند چگونه بر ادراک ما تأثیر میگذارد؟
APA. Why our attention spans are shrinking, with Gloria Mark, PhD. Retrieved from
https://www.apa.org/news/podcasts/speaking-of-psychology/attention-spans
Stanford University. (2019). Media multitasking and cognitive control studies.
سیانان عربی. گوشیهای هوشمند اینگونه بر تمرکز دانشآموزان در مدرسه تأثیر میگذارند.
https://arabic.cnn.com/science-and-health/article/2024/09/09/phones-allowed-school-children-wellness
دانشگاه ملک سعود. (۲۰۲۴). مطالعهای پیرامون تأثیر ابزارهای دیجیتال بر دانشجویان.
Harvard Business Review. (2023). The multitasking myth and productivity.
McKinsey & Company. (2024). The cost of distraction in the workplace.
الجزیره نت. (۲۰۲۳). آیا تلفنهای همراه مغز ما را تغییر میدهند؟
https://www.aljazeera.net/lifestyle/2023/4/22/هل-تُغيّر-الهواتف-المحمولة-عقولنا؟
دانشگاه امارات متحده عربی. (۲۰۲۴). مطالعهای پیرامون تأثیر ابزارهای دیجیتال بر ارتباط خانوادگی.
Journal of Social and Personal Relationships. (2023). Technoference in romantic relationships.
American Academy of Pediatrics. (2024). Digital device usage and child development.
Computers in Human Behavior. (2023). Nomophobia and digital anxiety disorders.
سازمان بهداشت جهانی. (۲۰۲۴). گزارشی پیرامون سلامت روان و تکنولوژی دیجیتال.
Cureus. (2025). Digital detox strategies and mental health: a comprehensive scoping review. Retrieved from
https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC1187196
Harvard Health. (2024). Mindfulness practice for focus. Retrieved from https://www.health.harvard.edu/healthbeat/mindfulness-practice-for-focus
Mindful.org. (2021). Find Your Focus: Own Your Attention in 12 Minutes a Day. Retrieved from https://www.mindful.org/find-your-focus-own-your-attention-in-12-minutes-a-day
UC Berkeley. (2023). Pomodoro Technique effectiveness study.
French Ministry of Education. (2019). Mobile phone ban in schools evaluation report.
European Union. (2022). Digital Services Act implementation guidelines.
Calm Technology Institute. (2024). Principles of calm technology design.