شکی در این نیست که پایبندی به نماز در اوقات آن و روزه‌ی رمضان و ادای زکات و دیگر «عبادات شعائری» که الله تعالی ما را به انجامش مکلف نموده مستلزم تلاش و مخالفت با هوای نفس و شهوت‌های آن است؛ نفسی که به آسایش و راحتی و شانه خالی کردن از تکالیف گرایش دارد و هیچ مسلمان عاقلی در این مورد بحثی ندارد.
جز آنکه سخت‌ترین عبادت بر حسب حال و روز قابلِ مشاهده‌ی مسلمانان، ترجمه‌ی اثر این عبادات به یک رفتار و سلوک نیکو در امور زندگی روزانه‌ی مسلمانان و اظهار نتایج مورد انتظار از این عبادات در معاملات و جامعه و ترسیم مقاصد شریعت اسلامیِ پنهان شده در فرایض و شعائر به صورت واقع و رفتار قابل لمس است.
این حجم عظیم از خلاف در مورد «عبادات تعاملی» که بین مسلمانان دیده می‌شود، مانند غیبت و سخن‌چینی و دروغ و خلاف وعده و زیر پا نهادن پیمان‌ها و خوردن به ناحق مال مردم و تاخیر در پس دادن بدهی با وجود توانایی و بدزبانی و تجاوزگری و ستم علیه دیگران و دخالت در امور نامربوط و طعنه‌زنی و عیبجویی و تمسخر و تجسس و تهمت… به شکل واضح نشان دهنده‌ی وجود اشکال در کیفیت ادای عبادات شعائری فرض و عدم فهم صحیح روح و مقاصد شرع از این فرایض در بین مسلمانان است که خود به شکاف خطرناکی میان اقامه‌ی نماز و ثمرات مورد انتظار آن انجامیده. ثمراتی که در کتاب الله به آن اشاره شده است:
{وَأَقِمِ الصَّلَاةَ إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ} [عنکبوت: ۴۵]
(و نماز را برپا دار، چراکه نماز از کار زشت و منکر باز می‌دارد).
و همینطور بروز این شکاف و فاصله‌ی عجیب میان روزه‌ی رمضان و نتیجه‌ی مورد نظر آن که در این سخن الله متعال آمده است:
{يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ} [بقره: ۱۸۳]
(ای کسانی که ایمان آورده‌اید روزه بر شما مقرر شده است همانگونه که بر کسانی که پیش از شما [بودند] مقرر شده بود، باشد که تقوا پیشه کنید).
این فاصله‌ی عجیب و غریب میان عبادات شعائری و نتایج و ثمرات مورد انتظار آن در سلوک و رفتارهای روزانه با مردم و شکایت‌های رو به رشد از وجود فاصله‌ی عمیق در رفتار برخی نمازگزاران در عرصه‌ی تعامل با پول که باید موافق با شرع الله می‌بود نه مخالف آن، و این مسافت وحشتناک میان اخلاق برخی از کسانی که علاوه بر روزه‌ی فرض روزه‌ی مستحب هم می‌گیرند با اخلاق نیک که خداوند آن را ملازم مومن صادق می‌داند… همه‌ی اینها باعث شد بر این تاکید کنم که عبادتِ سخت‌تر که نشان دهنده‌ی فهم درست امر الله متعال و پیامبرش صلی الله علیه وسلم و بلکه نشان دهنده‌ی انجام درست و التزام به تکالیف الله در فرائض و واجبات است، ظهور اثر این عبادت‌ها و فرائض بر رفتار و تعامل شخص با دیگر بندگان الله است، که از رفتار وی با خانواده و خویشاوندان آغاز و به همسایگان و مردم محله و شهر می‌رسد و به رفتارش با جامعه و عموم مسلمانان و بلکه همه‌ی انسان‌ها پایان می‌پذیرد.
ادله‌ی کتاب الله و سنت پیامبرش صلی الله علیه وسلم که بر این تلازم و هماهنگی مطلوب میان ادای فرائض شعائری و اخلاق نیک و تعامل نیکو با دیگران در خانه و بازار و جامعه تاکید دارند بسیار است. الله تعالی می‌فرماید:
{يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُبْطِلُوا صَدَقَاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَالْأَذَى} [بقره: ۲۶۴]
(ای کسانی که ایمان آورده‌اید صدقات خود را با منت گذاشتن و آزار رساندن باطل نکنید).
{الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُومَاتٌ فَمَنْ فَرَضَ فِيهِنَّ الْحَجَّ فَلَا رَفَثَ وَلَا فُسُوقَ وَلَا جِدَالَ فِي الْحَجِّ} [بقره: ۱۹۷]
(حج ماه‌هایی است مشخص، پس هر که در این [ماه‌ها] حج را [بر خود] فرض ساخت [بداند که] در اثنای حج همبستری و گناه و جدال [روا] نیست).
و در حدیث صحیح از ابوهریره رضی الله عنه روایت شده که رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمودند: «هر که سخن ناحق و عمل به آن را ترک نکند الله نیز نیازی به این ندارد که او غذا و نوشیدنی‌اش را رها کند» به روایت بخاری (۱۹۰۳).
شاید این حدیث ما را از آوردن دیگر ادله بی‌نیاز کند: از ابوهریره رضی الله عنه روایت است که رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمودند: «آیا می‌دانید مُفلس و بی‌چیز کیست؟» گفتند: مُفلس در میان ما ای رسول الله کسی است که درهم و کالایی ندارد. رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمودند: «مفلس از امت من کسی است که روز قیامت با نماز و روزه و زکاتش می‌آید در حالی که به این بد گفته و به دیگری تهمت زده و مال این را خورده و خون آن را ریخته و دیگری را زده، پس نشانده می‌شود و این از حسناتش برمی‌دارد و آن از حسناتش می‌گیرد و هرگاه حسنات و نیکی‌هایش پیش از تمام شدن قصاص بدی‌هایش تمام شد از گناهان آنان برمی‌دارند و بر وی می‌اندازند و سپس او را در آتش سرنگون می‌کنند» صحیح ابن حبان و سنن ترمذی (۲۴۱۸) با سند صحیح.
بله، هیچ انسانی بر روی زمین از وقوع در گناهان یا ارتکاب معاصی معصوم نیست، و مسلمان نمازگزاری که به عبادات شعائری پایبند است نیز مانند دیگر انسان‌ها در معرض گناه و لغزش قرار دارد و ممکن است در برخی معاملات خود با مردم کاری انجام دهد که مورد خشنودی پروردگار نیست، اما این رفتار یک رفتار مقطعی و موقتی باقی می‌ماند که به سرعت از آن توبه کرده و استغفار می‌کند و دیگر به آن ادامه نمی‌دهد.
حل این مشکل و معضل ناخوشایند این نیست که گروهی از مسلمانان ـ متاسفانه ـ عبادات شعائری خود را به سبب آنکه رفتار و تعاملشان مخالف شرع الله ترک می‌کنند تا در توهم خود از نقد و سرزنش مردم در امان بمانند. راه حل پایبندی بر ادای عبادات شعائری و مجاهده‌ی نفس برای انجام نیکوی آن است چنانکه الله امر نموده و پیامبرش صلی الله علیه وسلم انجام داده تا در پایان و بر روی زمینِ واقع نتیجه‌ی مورد نظر خود را که همان رفتار نیکو در تعامل با مردم است بدهد.
عامر الهوشان ـ ترجمه: احمد معینی