الحمد لله والصلاة والسلام على رسول الله.
هنگام نزول مصیبت و بلایای خاص یا عام مانند سیل و آتش‌سوزی و زلزله نگاه مردم بر حسب هدایت و بهره‌وری آنان از نور وحی و رجوع‌شان به ادله، متفاوت و متضارب می‌شود و سوالاتی درباره‌ی اسباب این بلایا و نتایج آن پیش می‌آید و می‌پرسند:
آیا گناهان تاثیری در رخ دادن این بلایا دارد؟
آیا مصیبت و بلا، مجازاتِ گناهان است؟ یا آنکه عامل پاک شدن گناهان و بالا رفتن درجات است؟
و اگر گناهان سببِ این مصیبت‌ها است چرا برخی از کافران از مرفه‌ترین زندگی برخوردارند؟
اینجا به ذکر برخی از اصول شرعی می‌پردازم که هنگام سخن از اسباب بلاها و مصیبت‌ها و آثارش باید به آن توجه کرد:
اصل اول:
هر مصیبتی که بر بندگان نازل می‌شود به سبب گناهانشان است. چنانکه الله عزوجل می‌فرماید:
{وَمَا أَصَابَكُم مِّن مُّصِيبَةٍ فَبِمَا كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ وَيَعْفُو عَن كَثِيرٍ} [شوری: ۳۰]
(و هر مصیبتی به شما برسد به سبب دستاورد خود شماست و [الله] از بسیاری در می‌گذرد)
و چنانکه پیامبرمان ـ صلی الله علیه وسلم ـ می‌فرماید: «هر بدی به تو رسید از نفس توست» و ابن جریر از ابن عباس روایت کرده که گفت: «منظور از بدی چیزی است که در روز احد [به آنان] رسید».
شیخ الاسلام ابن تیمیه در تفسیر این آیه می‌گوید: «و آنچه از مصیبت به او می‌رسد به سبب گناهان و معاصی اوست، همانگونه که الله تعالی فرموده است: وَمَا أَصَابَكُم مِّن مُّصِيبَةٍ فَبِمَا كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ» [مجموع الفتاوی: ۸/ ۶۸]
صحابه از وقوع مصیبت و کشته شدنشان در روز احد تعجب کردند، پس الله متعال نازل فرمود:
{أَوَلَمَّا أَصَابَتْكُم مُّصِيبَةٌ قَدْ أَصَبْتُم مِّثْلَيْهَا قُلْتُمْ أَنَّى هَذَا قُلْ هُوَ مِنْ عِندِ أَنْفُسِكُمْ} [آل عمران: ۱۶۵]
(آیا چون به شما [در نبرد احد] مصیبتی رسید [با آنکه در بدر] دو برابرش را [به دشمنان خود] رساندید، گفتید: این [مصیبت] از کجا [به ما رسید؟] بگو آن از خود شما بود)
همچنین الله متعال پس از شکست احد صحابه را اینگونه مورد عتاب قرار داد:
{إِنَّ الَّذِينَ تَوَلَّوْاْ مِنكُمْ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ إِنَّمَا اسْتَزَلَّهُمُ الشَّيْطَانُ بِبَعْضِ مَا كَسَبُواْ} [آل عمران: ۱۵۵]
(روزی که دو گروه با هم رویاروی شدند کسانی که از میان شما [به دشمن] پشت کردند در حقیقت جز این نبود که به سبب پاره‌ای از آنچه [از گناه] حاصل کرده بودند شیطان آنان را بلغزانید)
حال اگر کسی بگوید: آیا از پیامبر ـ صلی الله علیه وسلم ـ ثابت نیست که فرمودند: «همانا شخص بر حسب دینش مورد ابتلا قرار می‌گیرد»؟
می‌گوییم آری، این روایت نزد اهل سنن از سعد بن ابی وقاص نقل شده اما اگر حدیث را کامل بگویی معنایش برایت واضح خواهد شد.
از سعد روایت شده که گفت: گفتم ای رسول الله، کدام یک از مردم بیشتر مورد بلا قرار می‌گیرند؟ فرمود: «پیامبران، سپس آنان که شبیه‌ترند، سپس آنان که شبیه‌ترند، چرا که انسان بر حسب دینش مورد ابتلا قرار می‌گیرد، پس اگر دینش محکم باشد بلایش نیز سخت‌تر است و اگر در دینش رقت و سستی باشد بر حسب دینش مورد ابتلا قرار می‌گیرد و همچنان مورد بلا قرار می‌گیرد تا آنکه بر روی زمین راه می‌رود و هیچ گناهی بر وی نمانده است».
دقت کن که چگونه عاقبتش را بیان کرده و اینکه او بدون گناه بر روی زمین حرکت خواهد کرد.
برای همین بخاری بابی در صحیح خود آورده تحت عنوان «باب: شدیدترین مردم از نظر بلا پیامبرانند سپس شبیه‌تر و سپس شبیه‌تر» و تحت این باب حدیث ابن مسعود را آورده که می‌گوید: بر رسول الله ـ صلی الله علیه وسلم ـ وارد شدم در حالی که ایشان تب داشتند. گفتم: ای رسول خدا، شما به سختی تب می‌کنید؟ فرمود: «آری، من به اندازه‌ی دو مرد از شما تب می‌کنم».
گفتم: آیا این بدان سبب است که شما دو اجر می‌برید؟
فرمود: «آری چنین است. مسلمانی نیست که آزاری به او رسد ـ خاری یا بیشتر ـ مگر آنکه الله به سببش از گناهانش پاک می‌کند چنانکه درخت برگهایش را می‌ریزد».
به آخر حدیث توجه کن: با وجود آنکه بیان شد این درد باعث بالا رفتن درجات می‌شود همینطور باعث تکفیر و پاک شدن گناهان می‌شود.
روایت ترمذی از ابوهریره موید این است که می‌گوید: رسول الله ـ صلی الله علیه وسلم ـ فرمودند: «بلا همچنان بر مرد و زن مومن، بر نفس و فرزند و جانش نازل می‌شود تا آنکه به دیدار پروردگارش می‌رود بی‌آنکه گناهی بر وی باشد».
ترمذی می‌گوید: این حدیث حسن صحیح است.
اصل دوم:
هرگاه تقریر شد که هرگونه بلا و مصیبتی به سبب گناهان است؛ این را نیز باید دانست که بنده الزاما به سبب هر گناهی مورد عقوبت قرار نمی‌گیرد بلکه الله متعال برای بسیاری از گناهان بنده را بازخواست و مجازات نمی‌کند چنانکه می‌فرماید:
{وَمَا أَصَابَكُم مِّن مُّصِيبَةٍ فَبِمَا كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ وَيَعْفُو عَن كَثِيرٍ} [شوری: ۳۰]
(و هر مصیبتی به شما برسد به سبب دستاورد خود شماست و [الله] از بسیاری در می‌گذرد)
این آیه دو اصل را در خود جای داده است:
ـ مصیبت‌ها به سبب گناهان است.
ـ الزاما هر گناهی به مصیبت و عقوبت منجر نمی‌شود.
هنگام وقوع مصیبت‌ها بسیاری را می‌بینیم که ارتباط مصیبت‌ها با گناهان را از روی تسلط و تمسخر به باد انتقاد می‌گیرند و شاید بگویند: کفار را ببین که بزرگترین گناهان را انجام می‌دهند و اینقدر مصیبت که بر مسلمانان نازل می‌شود بر آنان فرو نمی‌آید! و هرگاه مصیبتی بر کافران نازل شود می‌گویند: نگویید این به سبب گناه بوده چون مسلمانان نیز گرفتار همچون مصیبتی شده‌اند.
اما این غفلتی بزرگ است از یکی از اصول در این باب؛ زیرا بر اساس ادله‌ی شرع، بلا ممکن است برای پاک شدن گناهان مومنان بر برخی از آنان نازل شود و ممکن است گروهی از کفار را به هدف استدراج گرفتار نسازد. پیامبر ـ صلی الله علیه وسلم ـ می‌فرماید: «مومن دچار مصیبتی نمی‌شود حتی خاری [که به پایش رود] مگر آنکه الله برای آن از گناهانش برمی‌دارد یا [برخی] از گناهانش را پاک می‌سازد» به روایت مسلم.
و بلکه این برای مومنان شدیدتر است، چنانکه رسول الله ـ صلی الله علیه وسلم ـ می‌فرماید: «بر صالحان شدیدتر گرفته می‌شود و مومنی دچار مصیبتی نمی‌شود ـ خاری یا بالاتر از آن ـ مگر آنکه به سبب آن گناهی از وی کم شده و درجه‌ای بر درجاتش افزوده می‌شود» به روایت احمد.
و فرمود: «از شدیدترین مردم از جهت بلا پیامبرانند، سپس آنانی که پس از آنهایند سپس کسانی که پس از آنهایند.».
اما کافر ممکن است الله او را دچار استدراج کند چنانکه می‌فرماید:
{وَالَّذِينَ كَذَّبُواْ بِآيَاتِنَا سَنَسْتَدْرِجُهُم مِّنْ حَيْثُ لاَ يَعْلَمُونَ (۱۸۱) وَأُمْلِي لَهُمْ}[اعراف: ۱۸۱ ـ ۱۸۲]
(و کسانی که آیات ما را تکذیب کردند آنان را از جایی که نمی‌دانند مورد استدراج قرار می‌دهیم (۱۸۱) و به آنان مهلت می‌دهم)
[هر گاه بنده‌ای در کفران نعمت و گناه زیاده‌روی کند دچار استدراج می‌شود به این صورت که پروردگار متعال نعمت‌های بیشتری به او می‌دهد و آن بنده مغرورتر شده بیشتر به گناه و سرکشی ادامه می‌دهد. به بیان دیگر استدارج نوعی مجازات است در ظاهرِ نعمت]
اصل سوم:
هر که از اهل ایمان دچار مصیبت و بلا شود نباید او را به سبب مصیبت‌هایش نکوهش و مسخره کرد. از نحوست و شومی تمسخر از بلای مومن همین بس که می‌بینی برخی به سبب خشمشان از این تمسخر و به هدف دفاع از کسی که مورد بلا قرار گرفته به طور کلی تاثیر گناه بر مصیبت را انکار می‌کنند.
از دیگر اصول مهم این که: ممکن است نزول یک بلا به خیر و صلاح بنده باشد و چه بسا همین باعث بازگشت او به سوی الله شود همانگونه که الله عزوجل می‌فرماید:
{وَلَنُذِيقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذَابِ الْأَدْنَى دُونَ الْعَذَابِ الْأَكْبَرِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ} [سجده: ۲۱]
(و قطعا به جز آن عذاب بزرگتر از عذاب این دنیا [نیز] به آنان می‌چشانیم امید که آنها [به خداوند] باز گردند).
بسیاری از مردم نعمت‌ها را فراموش می‌کنند و مصیبت را بزرگ می‌بینند، برای همین الله متعال می‌فرماید:
{إِنَّ الْإِنسَانَ لِرَبِّهِ لَكَنُودٌ} [عادیات: ۶]
(همانا انسان نسبت به پروردگارش سخت ناسپاس است)
حسن بصری می‌گوید: «یعنی مصیبت‌ها را می‌شمارد و نعمت‌ها را فراموش می‌کند».
و از دیگر اصول مهم در این باب این است که: خود نعمت ممکن است بلا یعنی آزمایش باشد و الله متعال بنده‌ای را با نعمت آزمایش کند و در نتیجه قلبش سنگ شده و از گناهانش غافل شود و چه بسا اگر مورد عقوبت قرار گیرد دوباره به پروردگارش بازگردد.
در پایان: سخن از اثر گناه نه برای پاک دانستن خود است بلکه همه‌ی ما گناهکار و اهل تقصیریم و اگر دچار مصیبتی شده‌ایم به سبب گناهانمان است و اگر نشده‌ایم به سبب بخشش الله متعال است.
والحمدلله والصلاة والسلام علی رسول الله.
محمد آل رمیح ـ ترجمه: احمد معینی