ستایش مخصوص الله است، او را حمد نموده و از وی یاری می‌خواهیم و آمرزش می‌طلبیم و نزد او توبه می‌کنیم و از بدی‌های نفس خود و اعمال بدمان به وی پناه می‌بریم. الله هر که را هدایت کند او گمراهگری نخواهد داشت و هر که را گمراه سازد وی هدایتگری نخواهد یافت، و گواهی می‌دهم که معبودی به حق نیست جز الله که واحد و بی‌شریک است و گواهی می‌دهم که محمد بنده و پیامبر اوست که الله او را با هدایت و دین حق فرستاد، پس رسالت خود را به نیکی انجام داد و امانت را ادا نمود و برای امت دلسوزی کرد و در راه الله آنطور که شایسته است جهاد نمود، پس درود و سلام خداوند بر وی و بر آل و اصحاب او و همه‌ی کسانی باد که به نیکی از وی پیروی نمایند.
اما بعد:
ای مردم، پیش از این منتظر آمدن رمضان بودیم؛ رمضان آمد و اکنون در حال پشت سر گذاشتن آن هستیم. همینطور هر آنچه انسان منتظرش هست می‌آید و سپس می‌گذرد و پشت سرش می‌گذارد تا آنکه مرگش فرا رسد.
ماه رمضان همچون مهمانی گرامی به نزد شما آمد و هر عملی که خداوند می‌خواست نزد وی به امانت گذاشتید و سپس از نزد شما رفت که یا شاهدی به سود شما باشد یا به زیان شما. گروهی از رفتن او خوشحالند چرا که از دستش راحت شدند… از روزه و عباداتی که برایشان سنگین بود آسوده شدند. و گروهی دیگر با پایان رمضان خوشحالند زیرا به سبب اعمال صالحی که انجام دادند از دست گناهان خود راحت شده و مستحق آمرزشی شدند که الله به آنان وعده داده. چقدر تفاوت است بین این دو شادی! نشانه‌ی کسانی که از رفتن رمضان خوشحالند این است که پس از آن به گناهان خود بازگردند و در انجام واجبات سهل انگاری کنند و بر محرمات جرات یابند. آثار این شادی در جامعه آشکار است چنانکه نمازگزاران در مساجد کم می‌شوند و تعدادشان به طور قابل ملاحظه‌ای کاهش می‌یابد «و هر که نماز خود را ضایع سازد دیگر امور را بیشتر ضایع خواهد ساخت» [موطا، کتاب وقوت الصلاة: ۵]
مردم متوجه کم شدن نمازگزاران پس از پایان رمضان شده‌اند و این مساله‌ای است قابل تاسف. چه بد قومی هستند کسانی که خداوند را نمی‌شناسند مگر در رمضان.
ای مسلمانان:
ارتکاب گناهان پس از طاعات چه بسا باعث غلبه‌ی گناه بر نیکی‌ها شود و شخص جز خستگی چیزی به دست نیاورد. یکی [از علما] می‌گوید: «پاداش نیکی پس از آن است، بنابراین هر که کار نیکی انجام دهد سپس بعد از آن عمل نیک دیگری انجام دهد این نشانه‌ی پذیرفته شدن نیکی نخست است، همانطور که هر کس کار نیکی انجام دهد و پس از آن مرتکب گناه شود این نشانه‌ای است برای پذیرفته نشدن نیکی و رد آن» [لطائف المعارف:۱/ ۲۴۴].
این گفته‌ی یکی از علماست که شاید از این سخن الله متعال استنباط شده باشد:
{وَالَّذِينَ اهْتَدَوْا زَادَهُمْ هُدًى وَآَتَاهُمْ تَقْوَاهُمْ} [محمد: ۱۷]
(و کسانی که به هدایت گراییدند [الله] آنان را هرچه بیشتر هدایت بخشید و [توفیق] تقوایشان داد).
ای مردم:
اعمال نیک مومن با پایان یافتن مواسم عمل به پایان نمی‌رسد. تلاش مومن تلاشی است همیشگی که تنها با مرگ پایان می‌یابد همانطور که الله تعالی می‌فرماید:
{وَاعْبُدْ رَبَّكَ حَتَّى يَأْتِيَكَ الْيَقِينُ} [حجر: ۹۹]
(و پروردگارت را عبادت کن تا آنکه مرگ تو فرا رسد)
و می‌فرماید:
{يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ اتَّقُواْ اللّهَ حَقَّ تُقَاتِهِ وَلاَ تَمُوتُنَّ إِلاَّ وَأَنتُم مُّسْلِمُونَ} [آل عمران: ۱۰۲]
(ای کسانی که ایمان آورده‌اید تقوای الله را آنگونه که شایسته‌ی تقوای اوست پیشه سازید و نمیرید مگر در حالی که مسلمانید).
ای مسلمانان:
آیا کارهای نیک با پایان رمضان به پایان رسیده‌اند؟ آیا روزه و قیام و طاعات تمام شده است؟ اگر ماه روزه که موسم عمل است به پایان رسیده زمان عمل پایان نیافته، و اگر روزه‌ی رمضان تمام شده روزه همچنان والحمد لله مشروع است چرا که «هر که رمضان را روزه گیرد و آن را با شش روز از شوال ادامه دهد [کارش] مانند روزه‌ی کل دهر است» [مسلم: ۱۹۸۴] و همچنین پیامبر صلی الله علیه وسلم روزه‌ی دوشنبه و پنجشنبه را سنت قرار داده و فرموده است: «همانا اعمال در این دو روز بر الله عرضه می‌شود» [ترمذی: ۶۷۸].
پیامبر صلی الله علیه وسلم به ابوهریره و ابوذر و ابودرداء رضی الله عنهم توصیه نمود که سه روز از هر ماه را روزه گیرند [بخاری: ۱۸۴۵ و مسلم: ۱۱۸۲ و نسائی: ۲۳۶۲]. و رسول الله صلی الله علیه وسلم فرموده‌اند: «روزه‌ی سه روز در هر ماه مانند روزه‌ی همه‌ی دهر است» [بخاری: ۱۸۴۰، مسلم: ۱۹۶۲ و ۱۹۷۶] و به انجام اعمال نیک در دهه‌ی ذی الحجه تشویق نموده از جمله روزه در این ایام، و روایت شده که ایشان «روزه‌ی آن را ترک نمی‌کرد» [نسائی: ۲۳۳۲] و درباره‌ی روزه‌ی عرفه فرموده است: «باعث تکفیر [گناهان] دو سال می‌شود: سال گذشته و سال آینده» [مسلم: ۱۹۷۷ و احمد: ۲۱۴۹۶] یعنی برای کسی که در حال حج نیست، اما شخصی که در حال حج است در عرفه روزه نمی‌گیرد.
همینطور پیامبر ـ صلی الله علیه وسلم ـ فرموده‌اند: «بهترین روزه پس از رمضان [روزه‌ی] ماه محرم الله است» [مسلم: ۱۹۸۲] و درباره‌ی روزه‌ی روز دهم محرم می‌فرماید: «گناهان سال گذشته را تکفیر می‌کند» [احمد: ۲۱۴۹۶] و عایشه رضی الله عنها می‌گوید: پیامبر ـ صلی الله علیه وسلم ـ در هیچ ماهی به اندازه‌ی شعبان روزه ـ یعنی روزه‌ی مستحب ـ نمی‌گرفت. وی همه‌ی این ماه را جز اندکی ـ و بلکه همه‌اش ـ را روزه می‌گرفت» [بخاری: ۱۹۳۳ و مسلم: ۱۹۵۶].
اگر قیام و نماز شب در رمضان به پایان رسیده، اما اصل قیام همچنان در همه‌ی شب‌های سال مشروع است و پیامبر ـ صلی الله علیه وسلم ـ به انجام آن تشویق و ترغیب نموده و فرموده است: «بهترین نماز پس از نماز فرض نماز در دل شب است» [مسلم: ۱۹۸۳] و از وی به صحت رسیده که فرمودند: «الله تعالی هر شب هنگامی که یک سوم پایان آن باقی مانده به آسمان دنیا نزول می‌فرماید و می‌گوید: کیست که مرا بخواند تا اجابتش کنم؟ کیست که از من بخواهد تا عطایش دهم؛ کیست که آمرزش بخواهد تا مغفرتش نمایم؟» [بخاری: ۱۰۷۷ و مسلم: ۱۲۶۱].
بنابراین ای بندگان الله تقوای او را پیشه سازید و با انجام اعمال از عمر خویش استفاده برید و سخن را با گفتار محقق نمایید که عمر حقیقی انسان همان است که در طاعت الله صرف نموده و «هشیار آن است که نفس خود را محاسبه نماید و برای پس از مرگش تلاش کند و ناتوان کسی است که از هوای نفسش پیروی کند و بر الله آرزوها نماید» (یعنی بی آنکه عمل نیک انجام دهد و با ارتکاب گناهان بدون آنکه توبه نماید آرزوی مغفرت داشته باشد) [ترمذی: ۲۳۸۳ و ابن ماجه: ۴۲۵۰].
ای مسلمانان:
الله راه‌های خیر را برای شما آسان نموده و درهایش را به رویتان گشوده و شما را دعوت کرده که وارد آن شوید و پاداش آن را بیان نموده؛ این نمازهای پنجگانه مهمترین ارکان اسلام پس از شهادتین است که «در عمل پنج است و در میزان اعمال پنجاه» [بخاری: ۶۹۶۳ و مسلم: ۲۳۴]. هر که این نمازها را برپا دارد برایش کفاره‌ای برای گناهان و عامل نجاتی در روز قیامت خواهد بود. خداوند این نمازها را برای شما مشروع و واجب گردانده و و با سنت‌های رواتب که تابع آن هستند کامل کرده است که «دوازده رکعت است: چهار رکعت قبل از ظهر با دو سلام (یعنی دو نماز دو رکعتی جدا از هم)، و دو رکعت پس از آن، و دو رکعت پس از مغرب، و دو رکعت پس از عشاء و دو رکعت پیش از فجر. هر که آنها را به جای آورد الله برایش خانه‌ای در بهشت می‌سازد» [مسلم: ۱۱۹۹ و ترمذی: ۳۸۰] و هر که نماز راتبه‌ی پیش از نماز فرض را از دست داد می‌تواند آن را پس از نماز قضا نماید.
وتر نیز سنتی است موکد که پیامبر ـ صلی الله علیه وسلم ـ با سخن و کردار مستحبش قرار داده و فرموده است: «هر که می‌ترسد آخر شب بیدار نشود در آغاز شب وتر نماید و آنکه امیدوار است آخر شب برخیزد در پایان شب وتر کند زیرا نماز پایان شب محل شهود است و بهتر است» [مسلم: ۱۲۵۵]. این سنتی است موکد که شایسته نیست انسان آن را ترک گوید تا جایی که برخی از علما گفته‌اند: «وتر واجب است و اگر ترکش کند گناهکار می‌شود» و امام احمد بن حنبل رحمه الله می‌گوید: «هر که وتر را ترک گوید انسان بدی است که نباید شهادتش پذیرفته شود» [المغنی: ۱/ ۸۲۷].
حداقل وتر یک رکعت و حداکثرش یازده رکعت و وقت آن پس از نماز عشاء تا طلوع فجر است [مسلم: ۱۲۱۶] و هر که وترش در شب قضا شد به هنگام روز به صورت شفع (زوج) ادایش می‌کند و اگر عادتش بود که با سه رکعت وتر نماید و هنگام شب فراموشش کرد یا به خواب افتاد، به هنگام روز به جایش چهار رکعت ادا می‌کند و آنکه عادت به خواندن پنج رکعت دارد در هنگام روز شش رکعت به جایش می‌خواند و به همین صورت.
در صحیح مسلم از عایشه رضی الله عنها روایت است که پیامبر صلی الله علیه وسلم «هرگاه بر اثر غلبه خواب یا ناخوشی نمی‌توانست نماز شب بخواند به هنگام روز دوازده رکعت به جای می‌آورد» [مسلم: ۱۲۳۴].
اذکار پس از نمازهای فرض: پیامبر ـ صلی الله علیه وسلم ـ هرگاه نماز را به پایان می‌رساند سه بار استغفر الله می‌گفت، و سپس می‌گفت: «اللهُمَّ أنتَ السَّلام ومنكَ السَّلام تبارَكتَ يا ذَا الجَلال والإكرام» [مسلم: ۹۳۱] و می‌فرمود: «هر که پس از هر نماز سی و سه بار سبحان الله و سی و سه بار الحمدلله و سی و سه بار الله اکبر بگوید و برای کامل کردن صد، لا اله الا الله وحده لا شریک له، له الملک وله الحمد وهو علی کل شیء قدیر بگوید گناهانش آمرزیده می‌شود اگرچه به اندازه‌ی کف روی دریا باشد» [مسلم: ۹۳۹].
وضو: «هر که وضو گیرد و آن را کامل انجام دهد سپس بگوید: أَشْهَدُ أن لا إله إلا الله وحده لا شريك له وأشهدُ أن محمداً عبده ورسوله، اللهم اجعلني من التوّابين واجعلني من المتطهّرين، هشت در بهشت برایش گشوده می‌شود که از هرکدام خواست وارد شود» [ترمذی: ۵۰].
انفاق مالی از جمله زکات‌ها و صدقات و خرج کردن برای خانواده و فرزندان و حتی برای خود: «هیچ مومنی نیست که به قصد وجه الله نفقه‌ای نماید مگر آنکه برایش پاداش می‌برد» [بخاری: ۳۶۴۳ و مسلم: ۳۰۷۶].
خداوند از بنده راضی می‌شود که هرگاه غذایی خورد و چیزی نوشید او را برایش حمد گوید [مسلم: ۴۹۱۵] و «آنکه در راه زنان بیوه و بینوایان تلاش کند مانند مجاهد در راه الله یا روزه داری است که همیشه روزه است و مانند کسی است که از قیام [شب] خسته نمی‌شود» [بخاری: ۵۵۴۸ و مسلم: ۵۲۹۵] تلاش کننده در راه بیوه‌زنان و مستمندان یعنی کسی که برای روزی آنان تلاش می‌کند و کارهایشان را انجام می‌دهد. کودکان تو که خود نمی‌توانند برای امورشان تلاش کنند نیز از بینوایان هستند که تلاش در راه آنان مانند جهاد در راه الله یا روزه‌ای است مستمر و قیامی پی در پی.
بنابراین ای بندگان الله راه‌های خیر بسیار است، کیست که آن را طی کند؟ و درهایش باز، کیست که از آن وارد شود؟ و حق واضح است و جز هلاک شدگان کسی راه آن را گم نمی‌کند، بنابراین از هر طاعتی بهره‌ای گیرید چرا که الله تعالی می‌فرماید:
{يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ارْكَعُوا وَاسْجُدُوا وَاعْبُدُوا رَبَّكُمْ وَافْعَلُوا الْخَيْرَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ} [حج: ۷۷]
(ای کسانی که ایمان آورده‌اید رکوع و سجود کنید و پروردگارتان را بپرستید و کار خیر انجام دهید، امید که رستگار شوید).
و بدانید که شما در هر حال و هر زمان نیازمند عبادت هستید نه تنها در رمضان؛ زیرا شما خداوندی را می‌پرستید که زنده است و نمی‌میرد و عبادت مختص به بخش خاصی از زندگی شما نیست و شما همیشه به آن نیازمندید. روزی خواهد آمد که شخص آرزوی یک رکعت یا یک تسبیح بیشتر در نیکی‌هایش و کم شدن حتی یک گناه از گناهان خود را می‌کند. الله عزوجل می‌فرماید:
{حَتَّى إِذَا جَاء أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ (۹۹) لَعَلِّي أَعْمَلُ صَالِحًا فِيمَا تَرَكْتُ كَلَّا إِنَّهَا كَلِمَةٌ هُوَ قَائِلُهَا وَمِن وَرَائِهِم بَرْزَخٌ إِلَى يَوْمِ يُبْعَثُونَ} [مومنون: ۹۹ ـ ۱۰۰]
(تا آنگاه که مرگ یکی از آنان فرا رسد می‌گوید پروردگارا مرا بازگردانید (۹۹) شاید من در آنچه وانهاده‌ام کار نیکی انجام دهم. نه چنین است، این سخنی است که او گوینده‌ی آن است و پیشاپیش آنان برزخی است تا روزی که برانگیخته خواهند شد).
خداوندا توفیقمان ده تا اوقات خود را غنیمت شماریم و آن را با اعمال نیک آباد کنیم. خداوندا دوری از گناهان و بدی‌ها را روزی ما کن. خداوندا با منت و کَرَم خود پاکمان گردان که عطای تو گسترده است. اللهم صلِّ على محمد وعلى آل محمد كما صلّيت على إبراهيم وعلى آل إبراهيم؛ إنك حميدٌ مجيدٌ. اللهم بارِك على محمد وعلى آل محمد كما باركت على إبراهيم وعلى آل إبراهيم؛ إنك حميدٌ مجيدٌ.
[این متن ترجمه‌ی بخش اول خطبه‌ی شیخ ابن عثیمین رحمه الله به مناسبت پایان رمضان است با اندکی تغییر و تصرف]