مرحله‌ای که نسل فردا در آن زندگی می‌کنند از منظر سیاسی و حوادث بزرگی که در آن رخ می‌دهد مرحلهٔ به شدت پرتنش و نا آرامی است. همین‌طور از نظر تنش فکری و تفرقه و اختلاف شدید میان مسلمانان.
کسی که دربارهٔ عوامل تشکیل دهندهٔ این شرایط چیزی نمی‌داند لقمهٔ راحتی برای جهل و گم گشتگی و شایعه خواهد بود.
شکی در این نیست که شناخت آگاهانهٔ تاریخ جدید ـ از آغاز حملهٔ ناپلئون به مصر که نخستین رویارویی جدی و مستقیم شرق مسلمان و غرب بود ـ از ناحیهٔ سیاسی و فکری مهم‌ترین کلیدهای فهم واقع را در اختیار ما می‌گذارد چرا که دو قرن گذشته بذر درختانی را در خود دارد که امروزه سایهٔ تاریک خود را بر ما افکنده است.
علما دربارهٔ تاریخ دوران کهن می‌گفتند: «کسی که تاریخ را نداند، واقع امروزش را نخواهد فهمید». منظور آنان قوانین تکرار شوندهٔ تاریخ است، جز آن‌که مطالعهٔ تاریخ جدید به مراتب مهم‌تر از خواندن تاریخ قدیم است، زیرا دربارهٔ تاریخ جدید قضیه تنها فهم فلسفهٔ تاریخ و برگرفتن قوانین تاریخی نیست ـ هر چند این نیز بسیار مهم است ـ بلکه مورد مهم‌تر آن است که شرایط حال حاضر تو به شکل واضح و محکم به دیروزِ نزدیک ـ یعنی تاریخِ دو قرن پیش ـ مرتبط است. کسی که تنها امروزش را بفهمد در حقیقت چیزی نمی‌داند.
اما این شناخت نیازمند تلاشی بزرگ و مطالعهٔ خستگی ناپذیر و دیدن برنامه‌های مستند معتبر تاریخی است و تا جایی که من می‌دانم کتابی وجود ندارد که هر آن‌چه برای فهم دو قرن گذشته نیاز است را در خود داشته باشد، برای همین لازم است برای کسب این شناخت از منابع گوناگون با رویکردهای فکری مختلف استفاده کرد.
در مسیر شناخت این دورهٔ تاریخی مهم با عوامل و حوادث بزرگ تاریخی مواجه خواهی شد که با توجه به عمر امت محمدی در دورهٔ نسبتا کوتاهی پی در پی رخ داده‌اند: استعمار، خاورشناسی، غرب‌گرایی، دو جنگ جهانی، سلطهٔ رسانه، بردگی فرهنگی، حکومت مدرن، قوم‌گرایی و ملی‌گرایی، سکولاریسم، سوسیالیسم، کمونیسم و…
در مسیر با نام‌های بزرگ و برجسته‌ای روبرو خواهی شد که برای شناخت صحیح از هر یک باید چند کتاب خواند و گاه به قضایا و حوادثی می‌رسی که درک هر کدام وابسته به مطالعه از چند منبع گوناگون است، مانند نقش مسیحیان عرب در تضعیف یکپارچگی جامعهٔ اسلامی از طریق روزنامه‌ها در قرن نوزدهم و تاثیر این بر حوادث بعدی.
این‌جا مهم‌ترین عناصر و موضوعاتی را که لازم است هنگام جستجوی پاسخ مورد توجه قرار دهی ذکر خواهم کرد. مواردی که نقشهٔ ذهنی شناخت مجمل دو قرن گذشته را برایت خواهد چید.
نخست: قرن نوزدهم و اواخر قرن هجدهم میلادی:
ـ مختصری دربارهٔ طبیعت زندگی اجتماعی و سیاسی پیش از حملهٔ ناپلئون به مصر.
ـ حملهٔ ناپلئون و تفاصیل آن.
ـ فهم درگیری انگلستان و فرانسه در آن دوره.
ـ حکومت محمد علی پاشا (زندگی و سیرت و آثار او ـ خانواده و فرزندان وی که تا نیمهٔ قرن بیستم در مصر حکومت کردند).
ـ گروه‌های دانشجویی که محمد علی پاشا برای تحصیل به اروپا فرستاد.
ـ رفاعه الطهطاوی و حسن العطار.
ـ استعمار الجزایر توسط فرانسه.
ـ حملهٔ محمد علی پاشا به درعیه (تاریخ و آثار این حمله و موضع علمای قرن نوزدهم در برابر این واقعه).
ـ آغاز روزنامه‌نگاری در جهان عرب و نقش مسیحیان در آن.
ـ استعمار هند توسط انگلستان و تاثیر آن بر جنبش‌های دینی در این منطقه.
ـ گسترش استعمار در جهان عرب.
ـ جمال الدین افغانی و محمد عبده.
ـ حکومت سلطان عبدالحمید دوم و حوادث پایان قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم.
ـ جنبش صهیونیسم (ریشه‌ها ـ آغاز ـ اندیشه‌ها ـ وقایع و کنفرانس‌های این جنبش در قرن نوزدهم).
ثانیا: قرن بیستم:
ـ گسترش پادشاهی بریتانیا و ممالک تحت کنترل آن.
ـ پایان حکومت سلطان عبدالحمید دوم و به قدرت رسیدن اتحادیون در عثمانی.
ـ وعدهٔ بالفور.
ـ جنگ اول جهانی.
ـ پایان حکومت عثمانی.
ـ مقاومت فکری، نظامی و علمی استعمار در مصر و الجزایر و مراکش و تونس.
ـ حرکت اصلاح به رهبری علما در الجزایر (بن بادیس و الابراهیمی) و حرکت فکری (به رهبری مالک بن نبی).
ـ گسترش کمونیسم.
ـ دعوت به آزادی زنان به سبک غربی در کشورهای عربی (دعوت قاسم امین در مصر).
ـ ادبای عرب در اوایل قرن بیستم و تاثیر آنان (مدرسهٔ مصر به عنوان نمونه).
ـ اشغال فلسطین.
ـ خاورشناسان (شخصیت‌های برجسته ـ فعالیت ـ نوشته‌های مهم ـ اهداف).
ـ گروه‌ها و جنبش‌های اسلامی با همهٔ رویکردهایشان در قرن بیستم و بیست و یکم.
ـ جنگ دوم جهانی.
ـ سازمان ملل و نظام بین الملل.
ـ جنگ‌های استقلال و حوادث پس از آن.
ـ جمال عبدالناصر (مطالعهٔ تفصیلی عمیق).
ـ سقوط اتحاد جماهیر شوروی و سقوط کمونیسم.
ـ صعود یکه تازانهٔ غرب.
ـ مدرنیست‌های عرب در مدرسهٔ مغرب عربی (تونس و مغرب: آرکون، جابری، الشرفی) و مدرسهٔ مصری: (حسن حنفی و…).
ـ جهانی‌سازی.
ـ سپس تاریخ و حوادث قرن بیست و یکم که در آن به سر می‌بریم.
احمد السید ـ ترجمه: احمد معینی