پیش درآمد:
علال بن عبدالواحد بن عبدالسلام بن علال فاسی و فهری در میان خانواده‌ای با اصالت عربی به‌دنیا آمد که اجدادشان در دوران زمامداری مسلمانان در اندلس در آنجا سکنی گزیدند، اما پس از سقوط اندلس و برپایی دادگاه‌های تفتیش عقاید توسط صلیبیان به مراکش پناهنده شدند. از چهره‌های سرشناس این خاندان می‌توان به بانو فاطمه بنت محمد فهری بنیانگذار و مؤسس دانشگاه «قرویین» در سال ۲۴۵هجری قمری اشاره کرد.
علال در سال ۱۳۲۸ هجری قمری برابر با ۱۹۱۰ میلادی در فاس دیده به‌جهان گشود. پدرش از علمای سرشناس مراکش و استاد دانشگاه قرویین و قاضی فاس بود، اجداد او از چهره‌های دینی سرشناس مراکش بودند، علال در برهه‌ی تاریخی بسیار دشواری بدنیا آمد، در آن زمان ممالک اسلامی تحت حکم استعمارگران صلیبی بود، و این شرایط دشوار و خانواده‌ی سرشناس و پیش از همه‌ی این‌ها اراده‌ی ربانی از علال یک قهرمان مصلح ساخت.
شخصیت علال فاسی از برخورد گزینشی با سیرت او رنج می‌بَرد، نقش سیاسی علال فاسی در استقلال مراکش فراتر از نقش اسلامی اصلاحی اوست، و چهره‌ی علال فاسی به‌عنوان یک دانشمند سلفی و عالم مجدد از اذهان بسیاری از سیاستمداران و حتی اسلامگراها پاک شده است.
و حتی شخصیت علال به‌عنوان یک سیاستمدار و مؤسس احزاب سیاسی، و شعله‌ور کننده‌ی نبرد استقلال و رئیس کمیته‌ی تدوین قانون اساسی و وزیر و مخالف از اذهان بسیاری از دانشجویان پاک شده است.
علال فاسی دارای چند شخصیت بسیار بزرگ است، او یک دانشمند مجدد است که اندیشه‌هایی منتقدانه دارد، یک مجاهد قهرمان است و یک سیاستمدار هوشمند.
سفرهای علمی علال فاسی:
علال فاسی در آغاز به مکتبخانه رفت و اصول خواندن و نوشتن را در آنجا آموخت، در سن کودکی قرآن را حفظ کرد، پدرش او را به مدرسه‌ی آزاد عربی در بخش قدیمی فاس فرستاد، در سال ۱۳۳۸ هـ در حلقات درس مسجد جامع قرویین شرکت کرد و در آنجا با دانشمند سلفی شیخ الاسلام محمد بن العربی العلوی آشنا شد و کتاب‌هایی چون: «مختصر الخلیل با شرح دردیر»، «تحفه با شرح تاودی بن سوده»، «جمع الجوامع به‌شرح المحلی»، «الکامل تألیف المبرد»، «مقامات حریری»، «عیون الأخبار ابن قتیبه» را نزد ایشان خواند، و علاوه بر شیخ الاسلام ابن العربی العلوی در دروس علامه‌ی محدث ابوشعیب دکالی نیز مشارکت نمود و صحیح بخاری را نزد ایشان قرائت کرد، و در سال ۱۹۳۲ میلادی در حالی که تنها بیست و دو سال داشت موفق به کسب مدارک جهانی شد.
مختصری از فعالیت‌های علمی استاد علال فارسی
هنگام تحصیل در دانشگاه قرویین به تدریس در مدرسه ی ناصریه مشغول بودند
پس از فارغ التحصیلی اجازه‌نامه‌ها و سنده‌های علمی را از پدر، و عمویش شیخ عبدالله فاسی فقیه مراکش و دو شیخ و استادش شیخ الاسلام محمد بن العربی العلوی و شیخ محمد بن جعفر الکتانی دریافت کرد و در مسجد جامع قرویین به تدریس تاریخ اسلامی مشغول شد، همچنین ایشان به‌عنوان استاد در دانشکده‌ی شریعت دانشگاه قرویین و استاد دانشکده‌های حقوق و آداب دانشگاه محمد پنجم در رباط و استاد دارالحدیث حسنیه در رباط فعالیت داشت.
تأسیس وزارت شئون اسلامی مراکش طرح پیشنهادی ایشان بود.
حسن دوم، پادشاه مراکش در سال ۱۹۶۴ به تشویق استاد علال فاسی دارالحدیث حسنیه را راه‌اندازی کرد.
ایشان نقش پررنگی در تحول دانشگاه قرویین و راه‌اندازی دانشکده‌های شریعت، اصول دین، زبان و ادبیات عرب در این دانشگاه داشت.
عضویت در کمیته‌ی تدوین فقه اسلامی که پس از استقلال مراکش راه‌اندازی شد؛ استاد علال الفاسی تخصص ویژه ای در فقه اسلامی و به‌ویژه فقه مالکی و فقه مقارن داشتند، و اجتهاداتی دارند که مورد استناد علمای مراکش، الجزایر و تونس است.
عضویت در انجمن زبان عربی دمشق و انجمن زبان عربی قاهره
ایشان تألیفات زیادی از خود بر جای گذاشته‌اند از جمله: «مقاصد الشريعة الإسلامية ومكارمها»، «دفاع عن الشريعة»، «مهمة علماء الإسلام»، «الإسلام وتحديات العصر»، «دفاعاً عن الأصالة»، «شرح مدونة الأحوال الشخصية»، «تاريخ التشريع الإسلامي»، «المدخل للفقه الإسلامي»، «المدخل لعلوم القرآن والتفسير»، «بديل البديل»، «نضالية الإمام مالك»، «النقد الذاتي»، «الحركات الاستقلالية في المغرب العربي»، همچنین ایشان چندین اثر علمی به‌زبان فرانسوی تألیف کرده‌اند.
انتشار مجله‌ی «البینه» و روزنامه‌های «صحراء المغرب» و «الحسنی»
زندگی سیاسی استاد علال فاسی
قبلا در رابطه با اشغال مراکش و ممالک اسلامی سخن گفته شد، و اینکه علال فاسی نزد ابوشعیب دکالی و محمد العربی العلوی دو تن از رهبران ملی مراکش و پرچمداران نهضت بیداری اسلامی در این کشور دانش آموخت، لذا بسرعت وارد فعالیت‌های سیاسی و مبارزه با استعمارگران فرانسه شد، کسانی که در رابطه با فعالیت‌های سیاسی علال نوشته‌اند این فعالیت‌ها را در چند مرحله معرفی می‌کنند.
۱ – ایجاد یک تشکل در دانشگاه قرویین همراه با همفکرانش بنام « تشکل قرویین در مبارزه با اشغالگران»، هدف از ایجاد این تشکل حمایت از مجاهد بزرگ مراکش و قهرمان صحرا عبدالکریم خطابی در مبارزاتش علیه استعمارگران فرانسوی بود.
۲- ایشان از موضع گیری‌های اساتیدش دکالی و العلوی در مبارزه با ظهیر بربری حمایت کرد و خطبه‌های آتشینی علیه بربری ایراد کرد و به‌سبب فصاحت و تبحری که در سخنوری داشت جمعیت بسیاری را برای اعتراض به این سیاست‌های خبیثانه به مدان کشاند، در نتیجه، فرانسوی‌ها او را بازداشت نموده و به شهر «تازه» تبعید کردند، او پس از آزادی در سال ۱۹۳۱ میلادی به فاس بازگشت اما فرانسوی‌ها او را از تدریس در دانشگاه محروم کردند، به مسجد جامع قرویین رفت و دروس علمی شبانه‌ی خود در رابطه با تاریخ اسلام و سیرت نبوی و مقایسه‌ی اوضاع مسلمانان عصر نخستین و مسلمانان معاصر را آغاز کرد، این درس‌ها با استقبال مردان و زنان مراکشی روبرو شد.
علال به این اکتفا نکرد، بلکه برخی همفکرانش را به روستاهای دور دست می‌فرستاد تا اندیشه‌های درست اسلامی را به آنان بیاموزند و حس ملی گرایی و مقاومت در مقابل استعمارگران فرانسه را در وجودشان شعله ور کنند.
۳- در سال ۱۹۳۳ میلادی فرانسوی‌ها بار دیگر تصمیم گرفتند او را بازداشت کنند، اما او به اسپانیا و سپس به سوئیس رفت و در آنجا با امیر شکیب ارسلان و دیگر مبارزان عرب و مسلمان ارتباط برقرار کرد.
۴- ایشان در سال ۱۹۳۴ میلادی به مراکش بازگشت و دو سال بعد از آن اولین سندیکای کارگری در مراکش را تأسیس کرد.
۵- در سال ۱۹۳۷ میلادی تشکلی ملی راه‌اندازی کرد اما فرانسوی‌ها این اقدام او را بر نتابیده و وی را در سال ۱۹۴۱ به گابون تبعید کردند، ایشان در سال ۱۹۴۶ از گابون به کنگو تبعید شدند و در این مدت در زندانی کوچک و تاریک بسر می‌برد و فرانسوی‌ها پس از یک سال و نیم با اعطای یک نسخه از قرآن به او موافقت کردند!
۶- استاد علال فاسی پس از آزادی همراه با همفکرانش «حزب استقلال» را راه‌اندازی کرد و برای فراخوان جهت استقلال مراکش به کشورهای عربی، اروپایی سفر کرد، ایشان موفق شد در این سفرها بسیاری از سران کشورهای اسلامی را جهت پذیرش استقلال مراکش قانع کند.
در سال ۱۹۴۶ میلادی به مراکش بازگشت اما فرانسوی‌ها مانع دخول او شدند، در نتیجه در شهر طنجه که در آن دوره یک منطقه‌ی بین المللی محسوب می‌شد سکونت گزید.
۷- در سال ۱۹۵۳ میلادی فرانسوی‌ها، محمد پنجم پادشاه مراکش را به خارج تبعید کردند، علال فاسی مردم را به قیام علیه استعمارگران فرانسه فراخواند و تا زمانی که محمد پنجم به مراکش بازگشت این مبارزات را فرماندهی می‌کرد.
۸- پس از استقلال مراکش در سال ۱۳۷۵ هجری قمری برابر با ۱۹۵۵ میلادی و بازگشت محمد پنجم به قدرت، علال فاسی پس از گذراندن ۱۰ سال از عمرش در قاهره به میهن بازگشت و فعالیت‌های سیاسی خود را از سر گرفت، ایشان بار دیگر ریاست «حزب استقلال» که قبلا آنرا تأسیس کرده بود بر عهده گرفت، و به‌عنوان عضو شواری تدوین قانون اساسی مراکش و سپس بخاطر جهادی که علیه استعمارگران فرانسه داشت به‌عنوان رئیس این شورا انتخاب شد، و پایه‌های نخستین قانون اساسی مراکش را در سال ۱۹۶۲ میلادی گذاشت، در سال ۱۳۸۳ هجری قمری برابر با ۱۹۶۳ میلادی وارد انتخابات شد و بعدها وارد کابینه‌ی دولت شد، و تأسیس وزارتی ویژه برای مدیریت فعالیت‌های اسلامی از پیشنهادهای ایشان بود.
۹- پس از درگذشت محمد پنجم، در سال ۱۹۶۱ میلادی به‌عنوان وزیر شئون اسلامی انتخاب شد، وی دو سال بعد از پست خود استعفا داد و همراه با حزبش به صف مخالفان مسالمت آمیز حکومت وقت پیوست.
۱۰ – ایشان مشارکت‌های مهمی در قضایای اسلامی و به‌ویژه مسئله‌ی فلسطین داشتند.
سلفیت علال فاسی
گرایش سلفی علال فاسی از سال ۱۹۳۳ میلادی درست در زمانی که به‌عنوان دانشجو در دانشگاه قرویین مشغول به‌تحصیل بود بر همه نمایان بود، لذا مخالفان او نزد پادشاه مراکش وی را به دشمنی با صالحان و اولیاء متهم کردند، اما دفاع شیخ و استادش شیخ الاسلام محمد بن العربی العلوی، نقشه‌های مخالفان را خنثی کرد، علال بعدها موضع‌گیری‌های بسیار تندی علیه رهبران صوفی مراکش که استعمارگران فرانسه از آن‌ها برای مشروعیت بخشیدن به کودتا علیه محمد پنجم پادشاه مراکش بهره می‌برد اتخاذ کرد.
علامه محمد المکی الناصری، دوست و همفکر استاد علال فاسی نیز او را در مبارزه با صوفی‌ها همراهی می‌کرد و کتاب «اظهار الحقیقه و علاج الخلیقه» را برای بیان انحرافات رهبران تصوف در مراکش به‌رشته‌ی تحریر در آورد، استاد علال در تاریخ ۱۹/۳/۱۹۲۶م مقاله‌ای به‌عنوان «الطرق والاسلام» در مجله‌ی «اظهار الحق» منتشر کرد.
از آن زمان، علال و همفکرانش نبرد علیه خرافات و طریقه‌های صوفی هم‌پیمان استعمارگران را آغاز کردند، و در واقع این سلفیت محرک اصلی خیزش ملی مردم مراکش بود، خود علال در کتابش «جنبش‌های استقلال طلب در مغرب عربی» می‌گوید: «اگر اساس سلفیت در حنبلیت آن، پاک کردن دین از خرافات و بازگرداندن امت به روح سنت مطهر پیامبر صلی الله علیه وسلم بود؛ هیچ هدفی جز تربیت یک شخصیت اسلامی متمسک به اصول و ارزش‌های دین به‌عنوان تنها راه صلاح دین و دنیای امت و آماده سازی نسلی که خلافت الهی را در این زمین زنده کنند نداشت، این جنبش از تلاش‌های فردی برای صلاح جامعه بهره می‌برد و ذهن انسان‌ها را برای پذیرش اندیشه‌های نوین و سنجش آن با منافع عمومی جامعه جهت بازگرداندن سرفرازی و شکوهی که سلف صالح ما در ایمان و عمل داشتند باز می‌کند».
علال به‌صراحت می‌گوید: «جنبش سلفیتی که ما نهضت خود را در مبارزه‌ی عقلی و اجتماعی با دشمنان، بر اساس آن آغاز نموده‌ایم همچنان بی‌فایده خواهد بود اگر همراه با اصلاحات فراگیر نباشد، سلفیت ملت ما این است که به انتقاداتی گوش فرا دهد که تجدید نظر در آن و انکارش را جرم می‌پنداشت، و در واقع این واجبی است که اسلام ما را به آن فرا می‌خواند و سلفیت ما جنبشی مستمر و پیشرو است».
هنگام تدوین قانون اساسی مراکش و تلاش کمونیست‌ها برای محو هویت اسلامی این کشور، استاد علال فاسی بر اساس منهج سلفی‌اش نبرد «دفاع از شریعت» را با نگارش کتاب‌های «تاریخ التشریع الاسلامی» و «المدخل للفقه الاسلامی» آغاز کرد تا پیشگام بودن قوانین اسلامی را مخالفان اثبات کند.
سلفیت استاد علال فاسی تا آخر عمر ایشان ادامه داشت، در کنفرانسی که در سال ۱۹۷۳میلادی چند ماه قبل از درگذشتش ایراد کرد گفت: نخستین چیزی که ما باید به آن افتخار کنیم دین ماست، بایستی به آن تمسک بجوییم و به بهتر بودن اصول آن یقین داشته باشید، باید میان دیانت قرآن و سنت که همان اسلام بی‌آلایشی است که محمد پیامبر صلی الله علیه الله وسلم برای ما آورده و خود در عمل آنرا پیاده نمودند و صحابه و تابعین و مصلحان این راه را ادامه دادند و آنان که بعدها بدعت گذاری کردند و خرافات را ترویج دادند و نماز را تباه نموده و از شهوت‌ها پیروی کردند تفاوت قائل شد.
سلفیت علال ترکیبی از آزادی انسان از خرافات صوفی‌ها و رهایی از جهل و نادانی و رهایی از چنگال استعمارگران و اشغالگران خارجی بود.
نبوغ فکری وشخصیت دایرة المعارفی علال فاسی:
تیزهوشی مادرزادی استاد علال فاسی و مطالعات گسترده‌اش و جابجایی‌هایی که بخاطر تبعید، مسافرت، گریز به این سو و آن سو داشت از وی یک دائره المعارفی شگفت انگیز ساخته بود که کتاب‌های متنوع وی گواه بر این مدعاست، از جمله کتاب «النقد الذاتی» که در آن نظریه‌های شناخته شده‌ی سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، تربوی عصر خود را به نقد کشیده و جایگزین آنرا برای جامعه‌ی مراکش پیشنهاد می‌کند، و مراکش پس از استقلال از این نظریه‌ها بهترین بهره‌ها را برد، و این خود نشان از نبوغ فکری علال و تلاش او برای آبادی میهنش دارد.
استاد علال فاسی پس از اينکه جنبش‌های آزادی‌خواه و استقلال طلب را در کتاب گرانسنگش «جنبش‌های استقلال طلب در مغرب عربی» مورد بررسی قرار داد به این نتیجه رسید که نظریه‌هایی نو در راستای تحقق اصلاحات عمیق مورد نیاز امت مطرح کند، و هیچ پژوهشگر و محققی در عرصه‌ی علوم اسلامی بی‌نیاز از این کتاب نیست.
علامه عبدالله کنون در رابطه با این کتاب می‌گوید: این کتاب چیزی فراتر از یک کتاب سیاسی است و شایسته است آنرا برنامه‌ی حکومت داری و اصلاح اجتماعی بدانیم.
استاد علال فاسی در این کتاب و دیگر کتابهایش تلاش می‌کند اجتهاد سیاسی اسلامی را بطوری موشکافانه تعریف کند، و در این زمینه از دیگر شخصیت‌های معاصر پیشی گرفته اما متأسفانه توجه چندانی به شخصیت او نشده است.
حزب استقلال:
حزب استقلال برای مبارزه با استعمارگران بوجود آمد و هیچگونه اهداف دینی و هویت ایدئولوژی نداشت، و افرادی با اندیشه‌های سیاسی و فلسفی مختلف که هدفی مشترک و آن‌هم آزادسازی مراکش از یوغ استعمارگران فرانسوی بود در آن جمع شده بودند، لذا پس از استقلال شکاف‌هایی در این حزب بوجود آمد و چپ‌گراها صف خود را جدا کردند، و این شکاف‌ها به‌گونه‌ای بود که خود علال فاسی هم نتوانست آنرا کنترل کند و در آخر عمر همیشه ابراز پیشمانی می‌کرد از اینکه جنبش خود را با هویتی اسلامی تأسیس نکرده است.
آغاز حزب استقلال با ایجاد یک تشکل ملی پس از اعطای خودمختاری به مناطق بربر نشین توسط استعمارگران فرانسوی در سال ۱۹۳۰ میلادی بود، در سال ۱۹۳۷ میلادی کمیته‌ی اجرایی این تشکل راه‌اندازی شد و علال فاسی به‌عنوان رئیس آن انتخاب شد و شخصیت‌های مختلفی با گرایش‌های متفاوت در این کمیته عضویت داشتند، پس از دوماه از تشکیل کمیته‌ی اجرایی این تشکل، استعمارگران فرانسوی آنرا منحل اعلام نموده و دفاتر آن را بستند.
از آنجایی که دیگر این تشکل، قدرت خود را از دست داده بود، دو ماه پس از انحلال آن حزبی ملی تأسیس شد که علال یکی از رهبران آن بود به همین دلیل به خارج از مراکش تبعید شد.
در ۱۱/۱/۱۹۴۴ میلادی تأسیس «حزب استقلال» و آنچه از آن به‌عنوان «میثاق‌نامه‌ی استقلال خواهی مراکش» یاد می‌شود از سوی همفکران در تبعید علال اعلام شد.
در سال ۱۹۴۶ میلادی هنگامی که علال از تبعیدگاه خود به مراکش بازگشت رهبریت حزب را بر عهده گرفت و این رهبریت تا زمان وفات ایشان در سال ۱۹۷۴ میلادی ادامه داشت.
در سال ۱۹۵۹ میلادی، فردای استقلال مراکش، حزب استقلال با شکافی عمیق روبرو شد و چپی‌های عضو آن صف خود را جدا نموده و حزبی بنام اتحاد ملی چپ گراها تشکیل دادند که این حزب هم بعدها با شکاف‌های دیگری روبرو شد.
علت اصلی بوجود آمدن شکاف در «حزب استقلال» اختلافات میان عضو اسلامگرای این حزب و عضو چپ گرای آن پیرامون تدوین قانون اساسی مراکش بود.
به‌علت مخالفت‌های گسترده‌ی چپ گرایان کمونیست و حزب اتحاد ملی جدا شده از حزب استقلال، علال فاسی نتوانست ریاست کمیته‌ی تدوین قانون اساسی را بر عهده بگیرد، چرا که چپ گراها با تدوین قانونی با مرجعیت اسلامی به‌شدت مخالف بودند.
نتیجه‌ی این اختلافات این بود که کاخ پادشاهی مراکش که پایان دادن به نزاع‌ها را از صلاحیت‌های پادشاه و طبیعت نظام سیاسی می‌دید، به‌تنهایی تصمیم گرفت تا قانون اساسی و نقش پارلمان و محدوده‌ی فعالیت‌های احزاب و چگونگی تشکیل کابینه و صلاحیت‌های آنرا تعیین کند، و هم‌اکنون با گذشت پنجاه سال، این حادثه در مصر تکرار می‌شود.
پس از آن، حزب استقلال وارد درگیری‌های سیاسی شده و از یک حزب موافق کاخ پادشاهی مبدل به یک حزب مخالف گشت، و دیگر نه علال تسلطی بر حزب داشت و نه افراد حزب به اندیشه‌های علال چندان توجهی می‌کردند.
لذا اخیرا در سال ۲۰۱۲ میلادی جنبشی اصلاحی راه‌اندازی شد به‌عنوان « جنبش ۱۱ ژانویه در اندیشه‌های متعالی و ارزش‌های میانه روانه‌ی حزب استقلال» که تلاش می‌کند ارزش‌های حقیقی حزب استقلال که مد نظر علال فاسی و همفکرانش بود را پاسداری کند.
درگذشت علال فاسی
علال فاسی در روز دوشنبه ۲۰ ربیع الآخر سال ۱۳۹۴ هجری قمری برابر با ۱۳ مه ۱۹۷۴ میلادی در حالی برای خدمت به مسائل کشورش تلاش می‌کرد در بخارست پایتخت رومانی چشم از جهان بست، در سفری که هدف از آن بیان موضوع مراکش و صحرای مغرب و مسئله‌ی فلسطین در مبارزه با صهیونیست‌ها بود. خداوند علامه‌ی مجاهد علال فاسی را غریق رحمت کند.
جهت اطلاع بیشتر از زندگینامه‌ی استاد علال فاسی به منابع زیر مراجعه کنید:
۱- علال الفاسي استراتيجية مقاومة الاستعمار، تألیف: أسيم القرقري. چاپ: دار أفريقيا العربية، الدار البيضاء، سال چاپ: ۲۰۱۰.
۲- علال الفاسي رائد التنوير الفكري في المغرب، تألیف: اندیشمند سلفی و رهبر سیاسی مراکش، أحمد بابانا العلوي، چاپ:دار أبي قراقر، الرباط، سال چاپ: ۲۰۱۰.
۳- أسرار وحقائق عن علال الفاسي، تألیف: محمد السلوي أبوعزام، چاپ:دار الرشاد الحديثة، سال چاپ: ۱۹۸۱.
۴- علال الفاسي: ينبوع فكري متجدد، چاپ:مطبعة المعارف الجديدة، الرباط، سال چاپ: ۲۰۰۱.
اسامه شحاده ـ ترجمه: امید بیجاری