از بزرگترین عبادات مختص این ایام عبادت تکبیر الله عزوجل با صدای بلند می‌باشد، الله متعال می‌فرماید:
{لِيَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ وَيَذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِي أَيَّامٍ مَعْلُومَاتٍ عَلَىٰ مَا رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِيمَةِ الْأَنْعَام} [الحج:۲۸].
(تا شاهد منافع [گوناگون] خویش باشند، و در روزهای معین [به هنگام قربانی] نام الله را بر چهارپایانی که به آنها روزی داده‌ایم؛ یاد کنند).
و روزهای معین در این آیه طبق رای جمهور علما، همان ده روز ذی الحجه است. [۱]
در صحیح بخاری (کتاب العیدین، باب فضیلت عمل فی ایام تشریق) آمده است:
ابن عباس در مورد آیه‌ی: {وَيَذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِي أَيَّامٍ مَعْلُومَاتٍ} می‌گوید: در ده روز اول ذی الحجه؛ و ایام معدودات {وَاذْكُرُوا اللَّهَ فِي أَيَّامٍ مَعْدُودَاتٍ} [بقره: ۲۰۳] ایام تشریق است.
ابن عمر و ابوهریره ـ رضی الله عنهما ـ در این ده روز به سوی بازار می‌رفتند و تکبیر می‌گفتند و مردم با تکبیر آنها تکبیر می‌گفتند.
همچنین امام بخاری در کتاب عیدین می‌گوید: «باب تکبیر گفتن در روزهای مِنی و هنگام رفتن به عرفه».
ابن عمر ـ رضی الله عنه ـ در قبه (چادر) خود در منی تکبیر می‌گفت و مردمی که در مسجد بودند می‌شنیدند و تکبیر می‌گفتند، و اهل بازار نیز تکبیر می‌گفتند تا جایی که منی از تکبیر به لرزه در می‌آمد، و ابن عمر در آن روزها پس از نمازها، و در بستر خواب، و در خیمه‌اش، و در مجلسش ، تکبیر می‌گفت.
میمونه ـ رضی الله عنها ـ در روز عید قربان تکبیر می‌گفت، و زنان پشت سر ابان بن عثمان و عمر بن عبدالعزیز در شبهای تشریق همراه مردان در مسجد تکبیر می‌گفتند…
از محمد بن ابی بکر الثقفی روایت است که: از انس در حالی که از مِنی به سوی عرفات می‌رفتیم در مورد تلبیه (لبیک گفتن) پرسیدم که [در این ایام] همراه رسول الله ـ صلى الله عليه وسلم ـ چه می‌کردید؟ گفت: «شخصی تلبیه می گفت و بر او انکار نمی‌شد و شخصی تکبیر می‌گفت و بر او انکار نمی‌شد».
و امام مسلم در صحیح خود (۱۲۸۴) می‌گوید: از عبدالله بن عبدالله بن عمر روایت است که پدرم گفت: در بامداد عرفه همراه رسول الله ـ صلی الله عليه وسلم ـ بودیم، گروهی از ما تلبیه و گروهی دیگر تکبیر می‌گفتند، و ما تکبیر می‌گفتیم، [عبدالله بن ابی سلمه] می‌گوید گفتم: به الله قسم از شما تعجب می‌کنم، چطور نپرسیدید: رسول الله ـ صلى الله عليه وسلم ـ چه کاری انجام می‌داد؟!
عبادت تکبیر گفتن الله ـ عزوجل ـ از بزرگترین عبادات است، که الله متعال نبی خود را به آن امر کرده، و او امتش را بدان امر کرده، الله _تعالی_ در اواخر سوره اسراء می فرماید:
{قُلِ ادْعُوا اللَّهَ أَوِ ادْعُوا الرَّحْمَٰنَ ۖ أَيًّا مَا تَدْعُوا فَلَهُ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَىٰ ۚ وَلَا تَجْهَرْ بِصَلَاتِكَ وَلَا تُخَافِتْ بِهَا وَابْتَغِ بَيْنَ ذَٰلِكَ سَبِيلًا (۱۱۰) وَقُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي لَمْ يَتَّخِذْ وَلَدًا وَلَمْ يَكُنْ لَهُ شَرِيكٌ فِي الْمُلْكِ وَلَمْ يَكُنْ لَهُ وَلِيٌّ مِنَ الذُّلِّ ۖ وَكَبِّرْهُ تَكْبِيرًا} [اسراء: ۱۱۰ ـ ۱۱۱ ].
(بگو :«الله» را بخوانید یا «رحمان» را بخوانید، هر کدام را بخوانید، پس [فرقی ندارد] برای او نامهای نیکوست، و نمازت را نه زیاد بلند بخوان، و نه آن را خیلی آهسته بخوان، و میان آن دو؛ راهی [معتدل] برگزین و بگو : ستایش برای الله است که فرزندی [برای خود] بر نگزیده و او را در فرمانروایی هیچ شریکی نیست، و بخاطر ناتوانی (و ذلت حامی و) سرپرستی برای او نیست، و او را به شایستگی بزرگ بشمار).
{کبره تکبیرا} یعنی: او را تعظیم گوی، تعظیم و بزرگداشتی کامل و تام، وگفته می‌شود بلیغ‌ترین لفظ میان عرب در معنی بزرگداشت و احترام، الله اکبر است؛ یعنی او را به اینکه از هر چیزی بزرگتر است توصیف کن.
عمر بن خطاب ـ رضی الله عنه ـ گفته: گفتن الله اکبر توسط بنده بهتر است از دنیا و هر آنچه در آن است.
و از برخی از سلف حکایت می‌شود که تورات با این آیه به پایان رسیده است.
{کبره تکبیرا} یعنی: او را تعظیم گوی تعظیم و بزرگداشتی کامل و تام، وگفته می‌شود بلیغ ترین لفظ میان عرب در معنی بزرگداشت و احترام: الله اکبر است؛ یعنی او را به اینکه از هر چیزی بزرگتر است توصیف کن.
من جمله عظمت این ذکر این است که نماز با آن آغاز می‌شود، و اذان با آن آغاز و پایان می‌یابد، همانگونه که نماز با استغفار و لا اله الا الله و سبحان الله و الحمدلله و الله اکبر پایان می‌یابد.
در صحیحین (بخاری: ۸۰۶، مسلم: ۵۸۳) از حدیث ابن عباس آمده که گفت: تمام شدن نماز پیامبر ـ صلی الله علیه و سلم ـ را با تکبیر می‌فهمیدم.
وطواف خانه‌ی کعبه با تکبیر شروع می‌شود، و سنت در رمی جمرات این است که همراه هر سنگ زدن الله اکبر گفته شود، و در صفا و مروه دعا با سه تکبیر شروع می شود، و هنگام ذبح کردن می‌گویی: بسم الله، والله اکبر.
در صحیح مسلم (۲۱۷۳) از حدیث هلال بن یساف از ربیع بن عمیله از سمرة بن جندب روایت شده که گفت: رسول الله ـ صلى الله عليه وسلم ـ فرمودند: «محبوب ترین سخن نزد الله چهار چیز است: سبحان الله و الحمد لله و لا اله الا الله و الله اکبر و با هر کدام از اینها که شروع کردی اشکالی ندارد».
اگر مسلمانان معنای این عبادت را می‌فهمیدند و به مقتضای آن عمل می‌کردند، اوضاع دین و دنیا و الآنشان سامان می‌یافت، و آن وقتی است که مسلمان حقیقت آن را در یابد که الله بزرگتر از هر چیزی است، به اوامر او پایبند می‌شود، و از منهیات او دوری می‌جوید، او را آنچنان که مستحق عبادت است می‌پرستد، و بر او توکل می‌کند، و از سرزنش هیچ ملامت کننده‌ای در این مورد نمی‌ترسد.
تکبیر مطلق و تکبیر مقید
برخی از اهل علم بر این هستند که تکبیر به دو قسمت: مطلق و مقید تقسیم می‌شود:
تکبیر مطلق از آغاز ده روز اول ذی الحجه شروع شده و تا آخر ایام تشریق ادامه دارد.
تکبیر مقید از بعد از نماز صبح روز عرفه شروع شده و تا نماز عصر آخرین روز از ایام تشریق ادامه دارد، که بعد از نمازهای پنج گانه است.
قاضی ابو یعلی می گوید: «تکبیر در عید قربان مطلق و مقید دارد: پس مقید بعد از نمازهاست و مطلق در هر حالتی است، در بازارها و هر زمانی». [۲]
این برای غیر حجاج است، امام احمد در این مورد می‌گوید: این در مورد کسانی است که در شهرها هستند (به حج نیامده اند)، اما حجاج از نماز ظهر روز عید قربان تکبیر می‌گویند، زیرا قبل از آن مشغول تلبیه بودند. و از سفیان بن عیینه نیز این را نقل کرده و آن را نیکو دانسته، وگفته: «چه خوب است آنچه سفیان گفته». [۳]
دلیل آنها بر تکبیر مقید نقولاتی است که از جمعی از صحابه نقل شده که پس از نماز صبح روز عرفه تکبیر می گفتند، و این در حالی است که تکبیر گفتن از دخول ده روز اول ذی الحجه شروع می‌شود، بدین خاطر این را بر تکبیر مقید حمل کرده‌اند، وآنچه از برخی صحابه در مورد تکبیر گفتن در این ده روز وارد شده را بر تکبیر مطلق حمل کرده‌اند.
امام احمد بر تکبیر مقیدی که پس از نماز صبح روز عرفه شروع می شود اجماع را نقل کرده است وی این را از عمر و علی و ابن مسعود و ابن عباس نقل کرده است. به او گفته شد: آیا از ابن عباس در این مورد خلافی نقل شده؟ وی گفت: این روایت از او صحیح است، و غیر از این روایت از وی صحیح نیست. این را حسن بن ثواب از امام احمد نقل کرده است. فتح الباری ابن رجب (۹/۲۲). [۴]
من (شیخ محدث عبدالله السعد) می‌گویم: روایتی که از عمر وارد شده در آن ضعف است… آنچه از علی وارد شده ثابت و صحیح است. روایتِ نقل شده از عبدالله بن مسعود، با سند صحیح از طریق ابی اسحاق از اسود از عبدالله بن مسعود ثابت است.و این روایت از عبدالله بن عباس نیز صحیح است.
می‌گویم: وآنچه از این صحابه ـ رضی الله عنهم ـ در شروع تکبیر و اینکه از صبح روز عرفه شروع می‌شود روایت شده است چندین احتمال دارد:
اول: اینکه این تکبیر همان تکبیر مقید پس از نمازهای فرض است همانگونه که امام احمد بر این رأى است.
دوم: گرچه تکبیر از اول دهه‌ی ذی الحجه مشروع است اما از روز عرفه تاکید بیشتری شده، و واضح است که متاکدترین تکبیر در این روزها، روز عیدی است که در آن قربانی قرار دارد، همچنین از عبدالله بن مسعود ـ رضی الله عنه ـ نقل شد که تا عصر روز عید تکبیر می‌گفت، و پوشیده نیست که این وقت متاکدترین اوقات تکبیر در این روزهاست.
سوم: اینکه این صحابه با چشم پوشی از تکبیر مطلق و مقید تکبیر را از روز عرفه شروع می‌کردند، و به ویژه که از کسانی که این موضوع از آنها روایت شده نقل نشده که از اول ده روز تکبیر را می‌گفتند.
بله، از ابن عمر و ابوهریره روایت شده که در این ده روز به بازار می‌رفتند و تکبیر می‌گفتند، و مردم با تکبیرشان تکبیر می‌گفتند.
و همچنین از ابن عمر روایت شده که از نماز ظهر روز عید قربان تا نماز صبح آخرین روز از ایام تشریق تکبیر می گفت.
اما در سند این روایت عبدالله العمری است که ضعیف است، این را ابن المنذر روایت کرده (۲۲۰۵) ، وهمچنین بیهقی در سنن کبری (۳۳۱۳).
و قبلا روایت مسلم از ابن عمر ذکر شد که فرمود: در بامداد روز عرفه همراه رسول الله ـ صلى الله عليه وسلم ـ بودیم، برخی از ما تهلیل و برخی دیگر تکبیر می‌گفتند، اما ما تکبیر می‌گفتیم.
و از او ثابت شده از طریق ابن جریج که گفت: نافع مرا خبر داده که ابن عمر در این روزها در منی بعد از هر نماز، و بر بستر خوابش، و در خیمه‌اش و در مجلسش تکبیر می‌گفت. این را ابن المنذر در الاوسط (۲۲) و امام بخاری در صحیحش با صیغه‌ی جزم بصورت تعلیق (۲۵) آورده است. [۵]
و ترجیح من آن چیزی است که از علی و سایرین وارد شده که این از باب تاکید بر تکبیر است، و اینکه از روز عرفه به بعد متاکدتر است، به ویژه در روز عید قربان، به دو دلیل:
اول: حدیث محمد بن ابی بکر الثقفی که از انس بن مالک ـ در حالی که بسوی عرفه می‌رفتند ـ پرسید: هنگامی که همراه رسول الله ـ صلی الله علیه وسلم ـ بودید در این روز چه کار می‌کردید؟ پس گفت: برخی از ما تهلیل می‌گفتند و بر آنان انکار نمی‌شد و برخی از ما تکبیر می‌گفتند و بر آنان انکار نمی‌شد.
و در این حدیث، تکبیر را به نماز مقید نکرد بلکه در طول روز اطلاق کرد.
و در حدیث ابن عمر نزد امام مسلم (۱۲۸۴) آمده است: بامداد همراه رسول الله ـ صلی الله علیه وسلم ـ از منی بسوی عرفات می‌رفتیم، گروهی از ما تلبیه و گروهی دیگر تکبیر می‌گفتند.
در لفظی دیگر آمده: در بامداد عرفه همراه رسول الله ـ صلی الله علیه وسلم ـ بودیم، پس برخی از ما تکبیر و برخی دیگر تلبیه می‌گفتند اما ما تکبیر می‌گفتیم. راوی حدیث می‌گوید که گفتم: به الله سوگند که از شما تعجب می‌کنم، چگونه نپرسیدید که رسول الله ـ صلی الله علیه وسلم ـ چکار می‌کرد؟
پس در این خبر ابن عمر روایت کرده که تکبیر مطلقا از صبح بوده و آن را به نماز مقید نکرده است، «واما نحن فنکبر» (اما ما تکبیر می‌گفتیم)، و استثنای حاجیان از تکبیر مقید از طرف برخی از اهل علم به علت دو حدیثی که گذشت جای تامل دارد، و بخصوص در قول ابن عمر (اما نحن فنکبر)، ابن عمر و انس نیز در حال حج بودند.
دوم: الله عزوجل می‌فرماید:
{وَيَذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِي أَيَّامٍ مَعْلُومَاتٍ}
(و الله را در روزهای معین یاد کنند).
روزهای معین همان: ده روز اول ذی الحجه است.
الله عزوجل می فرماید:
{وَاذْكُرُوا اللَّهَ فِي أَيَّامٍ مَعْدُودَات}
(و الله را در روزهای شمرده و معین یاد آور شوید).
و این ایام معدودات همان ایام تشریق است، و این عموم را می‌رساند، که تکبیر چه قبل از نماز و چه بعد از آن، یا در بامداد یا شبانگاه، هر کدام از اینها مشروع و صحیح است. اما تکبیر روز عرفه به بعد، متاکد است، به ویژه در روز عید قربان، و در این باب مجال باز است. والله تعالی داناتر است.
چگونگی تکبیر:
در مورد صفت تکبیر از رسول الله ـ صلى الله عليه وسلم ـ روایتی وارد نشده اما از صحابه‌ی ایشان ـ‌رضی الله عنهم ـ تکبیر به چند صورت روایت شده است:
صفت اول: «الله أكبر، الله أكبر، الله أكبر كبيرا».
امام بیهقی در الکبری (۳/۳۱۶) و در فضائل الأعمال (۲۲۷) از عبدالرزاق از معمر از عاصم از ابی عثمان النهدی از سلمان فارسی ـ رضی الله عنه ـ روایت کرده که اینگونه تکبیر می‌گفت: الله أكبر، الله أكبر، الله أكبر كبيرا.
واین سند صحیح است، و حافظ ابن حجر در فتح الباری (۲/۴۶۲) سند آن را صحیح دانسته است.
صفت دوم: «الله أكبر، الله أكبر، لا إله إلا الله، و الله أكبر، ألله أكبر، و لله الحمد».
ابن ابی شیبه در کتابش المصنف (۵۶۳۳) از ابی الاحوص از ابو اسحاق از اسود از ابن مسعود ـ رضی الله عنه ـ روایت کرده که از نماز صبح روز عرفه تا نماز عصر روز عید قربان اینگونه می‌گفت: الله أكبر، الله أكبر، لا إله إلا الله، و الله أكبر، ألله أكبر، و لله الحمد.
و این سند نیزصحیح است.
صفت سوم: (الله أكبر كبيرا، الله أكبر كبيرا، الله أكبر و أجل، الله أكبر لله الحمد).
ابن ابی شیبه در المصنف خود (۵۶۴۶) از یحیی بن سعید القطان از ابی بکار از عکرمه از ابن عباس روایت می‌کند که از نماز صبح روز عرفه تا آخرین روز از ایام تشریق چنین تکبیر می‌گفت: الله أكبر كبيرا، الله أكبر كبيرا، الله أكبر و أجل، الله أكبر لله الحمد [و در آخرین روز از ایام تشریق] بعد از نماز مغرب تکبیر نمی‌گفت.
این بود آنچه از صحابه ـ رضی الله عنهم ـ در این مسأله ثابت شده و من بر آنها اطلاع پیدا کردم.
پس شایسته است که در این ده روز انسان بسیار تکبیر بگوید، و اگر خود را به این صیغه‌های تکبیر که از صحابه روایت شده ملزم نمود بهتر و کاملتر است؛ زیرا ظن غالب بر این است که آنها این صیغه ها را از رسول الله ـ صلى الله عليه وسلم ـ گرفته‌اند.
شیخ محدث عبدالله السعد ـ ترجمه: عمادالدین ایرانی
پانویس‌ها:
۱ـ نگا: لطائف المعارف (۴۷۱).
۲ـ نگا: الجامع لأحکام القرآن قرطبی (۱۰/ ۳۴۵).
۳ـ نگا: المغنی (۳/ ۲۸۹).
۴ـ نگا: «الأوسط» ابن المنذر (۴/ ۳۰۳) و فتح الباری ابن رجب (۹/ ۲۳).
۵ـ نگا: المغنی (۳/ ۲۸۹).
۶ـ در «کتاب العیدین، باب التکبیر أیام منی، وإذا غذا إلی عرفة».