تدوین رسمی حدیث از زمان خلافت عمر بن عبدالعزیز و به دستور وی شروع شد، ایشان به مناطق مختلف نامه نوشت و علماء را به جمع آوری و تدوین حدیث امر نمود. از جمله مواردی که در نامه‌اش به اهالی مدینه آمده این است که: حدیث رسول الله ـ صلی الله علیه وسلم ـ را بنگرید و آن را بنویسید، چرا که من از محو شدن علم و نماندن علماء بیم‌ناک هستم. از آن زمان علماء با همتی والا و صبری نیکو شروع به جمع آوری احادیث رسول الله ـ صلی الله علیه وسلم ـ و نوشتن آن در کتاب‌ها نمودند، و باید دانست که این، وظیفه‌ای اندک و کاری آسان نبود و چه بسا حجم کار و سنگینی این مسئولیت بیش از جمع‌آوری قرآن در زمان ابوبکر صدیق بود، زیرا قرآن در سینه اصحاب همانند آنچه امروزه در دسترس ماست حفظ شده بود و بسیار سخت بود که آن را با موارد دیگر درهم آمیخت، اما سنت چنین نبود و امامان این علم در سرزمین‌های مختلف پراکنده شده بودند و عدد احادیث مشخص نبود و دروغگویان و واضعان، احادیثی را که سخن پیامبر ـ صلی الله علیه وسلم ـ نبود، جعل کرده بودند واین سختی کار بود و نیاز به روش‌هایی بسیار دقیق و قوی برای شناخت احادیث صحیح از نادرست وجود داشت، واین همان کاری بود که پیشوایان و نوابغ حدیث آن را انجام دادند.
در نیمهٔ قرن دوم هجری، تألیف حدیث آغاز شد و اولین فردی که در مکه به جمع آوری حدیث پرداخت ابن جریج بصری (متوفی: ۱۵۰ ه) بود و محمد بن اسحاق (متوفی: ۱۵۱ه . ۷۶۹م) در مدینه و معمر بن راشد (متوفی: ۱۵۳ه . ۷۷۰م ) در یمن و سعید بن أبی عروبه (متوفی: ۱۵۶ ه . ۷۷۲م) در بصره و لیث بن سعد (متوفی: ۱۷۵ه .۷۹۱م) در مصر و مالک بن انس (متوفی: ۱۷۹ه . ۷۹۵ م) در مدینه به این امر همت گماشتند.
وهمانگونه که از موطأ امام مالک که شامل ۳۰۰۰ مسأله و ۷۰۰ حدیث بوده، پیداست، اکثر مؤلفاتی که این نخبگان بزرگوار به رشته تحریر درآوردند شامل احادیث نبوی به همراه فتاوی صحابه و تابعین بود، سپس به دنبال ایشان، برخی حفاظ به جمع آوری احادیث رسول الله ـ صلی الله علیه وسلم ـ در تألیفاتی خاص همت گماشتند، لذا کتاب‌های مسندی که فقط شامل احادیث نبوی و خالی از فتاوای صحابه وتابعین بود ظاهر شدند، کتابهایی که احادیثی را که هر صحابی روایت کرده بود در زیر یک عنوان که نام آن صحابی بود، ذکر می‌کردند و مسند احمد از مشهورترین کتب مسند و جامع‌ترین آنها است و نیز بزرگ‌ترین دیوانی است که سنت را در خود جای داده است.
تا این‌که در قرن سوم جریان جمع آوری و نقد و جداسازی صحیح از ضعیف و شناخت راویان و درجهٔ ضبط و اتقان ایشان و صلاح و تقوا یا پیروی از هوای نفس و انحراف افراد فعال گشت، به همین دلیل کتابهایی ظهور کرد که حافظان حدیث در آن فقط احادیث صحیح را طبق شروطی قاطع و روش‌هایی استوار جمع آوری کرده بودند، و اولین شخصی که در مجال احادیث صحیح کتاب تألیف کرد، امام بخاری و به دنبال ایشان، امام مسلم در کتابش صحیح مسلم بود که اکنون مورد بحث ماست.
تولد و رشد
بنابر صحیح‌ترین قول تاریخ نگاران، مسلم بن حجاج در سال ۲۰۶ ه = ۸۲۱ م در نیشابور همان شهر باستانی که درخشش علم حدیث و روایت آن در آنجا مشهور بود، چشم به جهان گشود. او در خانواده‌ای اصیل و در منزلی سرشار از علم و بزرگی پرورش یافت. پدرش از پیشگامان حلقه‌های علم بود، به همین دلیل به تربیت و آموزش فرزندش توجه ویژه‌ای داشت، لذا فرزند نیز با اشتیاق به علم و تلاش و پشتکار در کسب آن و محبت حدیث نبوی پرورش یافت، در هشت سالگی از از مشایخ نیشابور حدیث شنید و اولین شیخی که در حلقات وی حدیث شنید، امام یحیی بن بکیر تمیمی بود، که جلسه‌ای مبارک بود و در قلب این کودک خردسال باهوش محبت حدیث را کاشت، طوری‌که مدام به دنبال آن بود و در زمین به سیر و سفر می پرداخت تا از شنیدن و روایت آن از بزرگان تابناک این فن بهره‌مند گردد.
در کتاب‌های سیره و زندگی نامه‌ها آورده اند که امام مسلم تجارت می کرد و اموال و ثروتی داشت که به وی کمک می نمود تا خود را در راه علم وقف نماید و به سفرهای طولانی جهت دیدار بزرگانی که در سراسر قلمرو اسلامی پراکنده بودند، برود.
سفرهای علمی و اساتید ایشان
در آن دوران رسم بود که طالبان علم در این راه سفر کنند و امام مسلم نیز در حالیکه هنوز ۱۴ سال از سنش سپری نشده بود برای ادای حج و ملاقات با ائمه حدیث و شیوخ بزرگ رهسپار سرزمین وحی شد و در آنجا از اسماعیل بن اویس و سعید بن منصور حدیث شنید و سپس سفرهایش را به بصره و کوفه و بغداد و ری و مصر و شام و دیگر سرزمین‌ها دنبال کرد و در طی این سفرها با بیش از ۱۰۰ تن از حافظان و محدثین بزرگ از جمله امام بخاری امیر مؤمنان در حدیث و صاحب صحیح بخاری ملاقات کرد و ملازم و همراه امام بخاری گشت و آنقدر شیفته و دوستدار این شخصیت گردید که باری در برابرش گفت: «بگذار پاهایت را ببوسم ای استاد اساتید و ای سرور محدثین و طبیب علل[۱] أحادیث».
از جمله اساتید ایشان امام محمد بن یحیی ذُهلی پیشوای اهل حدیث در خراسان و حافظ دارمی یکی از امامان حافظ و نویسندهٔ مسند دارمی، و عبدالله بن مسلمه معروف به قعنبی، و ابوزرعهٔ رازی محدث معروف ری می باشند.
جایگاه و مقام ایشان
تمام تلاش‌های ایشان در راه طلب علم به بار نشست و الله متعال در وقت ایشان برکت نهاد و به قدری دانش اندوخت که نوابغ نیز از آن عاجزند، چرا که الله عزوجل به ایشان حافظه‌ای رباینده و عقلی سرشار و فهمی عمیق عطا نموده بود بطوری‌که توجه اساتید خویش را به خود جلب نمود و در حالیکه هنوز در عنفوان نوجوانی بود به مدح و ستایش وی پرداختند، تا جایی که استادش اسحاق بن راهویه هنگامی که حرص و تلاش او را در نیشابور دید، فرمود: «این چه بزرگ‌مردی خواهد شد؟!» و استادش محمد بن بشار به وی وعدهٔ این را داد که از حفاظ دنیا خواهد شد و فرمود: «حافظان دنیا چهار نفرند: أبوزرعهٔ رازی در ری، و مسلم در نیشابور، وعبدالله دارمی در سمرقند، و محمد بن إسماعیل در بخارا».
پیشوایان حدیث ایشان را ستایش نموده و با اوصاف بزرگداشت و احترام یاد کرده‌اند. از جامع‌ترین اوصافی که در مورد ایشان آمده است، سخن قاضی عیاض ـ رحمه الله ـ است که می‌فرماید: «او یکی از پیشوایان امت اسلام و از حافظان حدیث و نویسندگان زبردست است. چندین فرد از بزرگان قدیم و جدید ایشان را ستوده‌اند و بر امامت و پیشوایی ایشان و صحت احادیث و قدرت والای تمییز و مورد اطمینان بودن و قبول احادیث وی، اجماع کرده‌اند».
تألیفات
امام مسلم از کسانی است که تألیفات بسیاری در حدیث و علوم و فنون مختلف روایی و درایی آن دارد، که تعداد قابل ملاحظه‌ای از آنها به دست ما رسیده است و نشان از جایگاه والای ایشان در علم حدیث دارد، جایگاهی که تنها مردان استثنایی و صاحبان پشتکار و تلاش‌های پربرکت در خدمت به سنت نبوی و کسانی‌که توفیق شهرت نیکو و نشر وسیع مؤلفات نصیب ایشان شده، بدان نائل گشته‌اند.
از جمله تألیفات ایشان می‌توان به (الکنی والأسماء) و (طبقات التابعین) و (رجال عروة بن الزبیر) و (المنفردات والوحدان) و چندین کتب مفقود دیگر از جمله (أولاد الصحابة) و (الإخوة والأخوات) و (الأقران) و (أوهام المحدثین) و (ذکر أولاد الحسین) و (مشایخ مالک) و (مشایخ الثوری) و (مشایخ شعبة) إشاره کرد.
صحیح مسلم
البته آنچه اسم مسلم را به آسمان برده و شهرتش را به آفاق رسانید، کتاب ارزشمند ایشان، معروف به صحیح مسلم است، و علما منزلت مؤلف کتاب و دانش وسیع ایشان به فنون حدیث را بعد از اتمام کتاب مذکور شناختند و با این کتاب ایشان به جهان معرفی شده و مشهور گردید، امام نووی ـ رحمه الله ـ در مقدمه شرحش بر صحیح مسلم می‌نویسد: «با این کتاب از ایشان نامی نیک و ستایشی زیبا تا قیامت برجای ماند».
تألیف کتابش را بعد از سفر به سرزمین های مختلف و ملاقات با علما و علم آموزی از ایشان در سنی کم در زادگاهش نیشابور آغاز کرد، و زمانی که شروع به تألیف این عمل مبارک نمود ۲۹ ساله بود و طی ۱۵ سال یعنی در سال (۲۵۰ه = ۸۶۴ م) آن را به شکلی که امروزه می‌بینیم به اتمام رسانید.
ایشان احادیث کتابش را از میان سیصد هزار حدیث که در خلال سفرهای طولانی‌اش از اساتیدشان شنیده بود، گزینش نمود، که از این حجم بسیار زیاد ۳۰۳۳ حدیث را بدون تکرار گلچین کرد، حال آن‌که احادیث کتاب با احتساب تکرار احادیث و شواهد و متابعات[۲] به ۷۳۹۵ حدیث می‌رسد، به علاوهٔ ۱۰ حدیث که در مقدمه کتابش ذکر کرده است.
ایشان احادیثِ انتخاب شده را به شیوه‌ای زیبا و طوری‌که آسان قابل دسترسی باشد، ترتیب‌بندی نموده و آنها را به چندین باب تقسیم کرده و چندین باب با هم زیر مجموعهٔ یک کتاب (فصل) قرار می‌گیرند. تعداد کتاب‌ها (فصول) صحیح مسلم طبق شمارش عالم گرانقدر محمد فؤاد عبدالباقی رحمه الله ۵۴ فصل بوده که از کتاب (فصل) «إیمان» آغاز شده و در زیر آن چندین باب از جمله (تحریم کبر) قرار گرفته‌اند و به دنبال آن کتاب طهارت و سپس کتاب حیض و سپس کتاب نماز قرار گرفته‌اند و سرانجام صحیح مسلم به کتاب «تفسیر» که کتاب ۵۴ است پایان می‌یابد.
امام مسلم ـ رحمه الله ـ برای هر حدیث مکان مشخصی را تعیین نموده و تمام روایت‌هایی را که از آن حدیث برگزیده است همراه با سندهای متفاوت و الفاظ مختلفش ذکر کرده است، لذا دانش‌پژوه به آسانی می تواند شکل‌های مختلف حدیث را دیده و تفاوت‌های سندی و متنی را بررسی نماید. امت اسلام نیز صحیح مسلم را به عنوان کتابی صحیح پذیرفته و در کنار صحیح بخاری جای داده است و احادیث این دو منبع را در زمرهٔ روایاتی که صحت آنها به اثبات رسیده است به شمار می‌آورد. برخی از علما میان این دو منبع (صحیح بخاری و مسلم) مقایسه نموده و برخی صحیح مسلم را بر صحیح بخاری ترجیح داده‌اند اما چیزی که محققین اهل علم بدان اذعان دارند این است که صحیح بخاری از لحاظ صحت بر صحیح مسلم برتری دارد و کتاب مسلم از لحاظ سهولت و دسترسی آسان به احادیث بهتر است زیرا احادیث را به شکل کامل و یکجا در یک مکان ذکر کرده و همانند بخاری آنها را در زیر ابواب مختلف و به صورت بُریده[۳] نمی‌آورد.
دانشمندان به صحیح مسلم توجه ویژه‌ای داشته و خدمات ارزنده‌ای بدان کرده‌اند، و ده ها شرح بر آن به رشته تحریر درآورده‌اند، از مشهورترین این شرح‌ها می‌توان: «إکمال المعلم بفوائد مسلم» نوشته قاضی عیاض و «المنهاج فی شرح صحیح مسلم بن الحجاج» تألیف إمام نووی و «إکمال العلم» نوشته محمد بن خلیفه معروف به أُبّی اشاره کرد و هر سه شرح چاپ شده و در دسترس قرار دارند.
راویان صحیح مسلم نیز از این توجه و عنایت بی‌بهره نبوده و بسیاری از علما در این مجال قلم فرسایی کرده‌اند، و تألیفاتی مانند «رجال صحیح الامام مسلم» تألیف ابن منجویهٔ اصفهانی و «رجال مسلم بن حجاج» نوشتهٔ ابن شبرین انصاری و «تسمیة رجال صحیح مسلم الذین انفرد بهم عن البخاری» تألیف ذهبی از این دسته‌اند.
توجه علما به صحیح مسلم به جایی رسید که چندین مختصر از آن نوشته و سندها و احادیث تکراری را از آن حذف نمودند، کتابهایی از جمله: «مختصر صحیح مسلم» نوشتهٔ قرطبی و «الجامع المعلم بمقاصد جامع مسلم» تألیف منذری از این موارد هستند.
برخی دیگر از علما نیز صحیحَيْن را در یک کتاب جمع کردند، از جمله: «الجمع بین الصحیحین» جوزقی و «الجمع بین الصحیحین» بغوی و «زاد المسلم فیما اتفق علیه البخاری و مسلم» شنقیطی و «اللؤلؤ والمرجان فیما اتفق علیه الشیخان» محمد فؤاد عبدالباقی.
صحیح مسلم چندین بار و به صورت جدا و گاهی همراه با شرح آن به چاپ رسیده است که بهترین چاپ آن، همان است که با تحقیق محمد فؤاد عبدالباقی با شماره گذاری احادیث و فهرست بندی‌های مفصل این بزرگوار به چاپ رسیده است.
وفات ایشان
امام مسلم بن حجاج در نیشابور حلقه‌های علمی برگزار می‌کرد که شاگردان و دوستداران حدیث پیامبر ـ صلی الله علیه وسلم ـ در آن گرد هم می‌آمدند، از مشهورترین شاگردان ایشان که به نیشابور سفر کردند، ابوعیسی ترمذی، یحیی بن صاعد و ابن خزیمه و ابوبکر محمد بن نضر جارودی و دیگران بودند. همچنین ایشان وقتش را به تألیف و تصنیف سپری می نمودند، حتی شبی که وفات نمودند در حال تحقیق مسأله‌ای علمی بودند که در مجلس مذاکرهٔ[۴] حدیث برای ایشان پیش آمده بود، لذا تمام شب به جستجو و تحقیق مشغول بودند و قبل از طلوع صبح در ۲۵ رجب سال ۲۶۱ ه = ۶ می ۸۷۵ م درحالی‌که پنجاه و پنجمین سال زندگانی‌اش را سپری می‌کرد چشم از جهان فرو بست و روز دوشنبه در قبرستان نصرآباد در نیشابور به خاک سپرده شد.
احمد تمام ـ ترجمه: واحد ترجمهٔ بینش
منابع نوشتار:
ـ ذهبی – سیرأعلام النبلاء – تحقیق: شعیب أرناؤوط و دیگرانـ چاپ مؤسسه الرسالةـ بیروت ـ ۱۴۱۲ه = ۱۹۹۲م.
ـ ابن منظورـ مختصر تاریخ دمشق (ابن عساکر) تحقیق إبراهیم صالحـ چاپ دارالفکرـ دمشق ـ ۱۴۰۹ه = ۱۹۸۹م.
ـ ابن خلکان – وفیات الأعیان – تحقیق إحسان عباس – چاپ دارصادرـ بیروت – ۱۳۹۷ه =۱۹۷۷م.
ـ أحمد أمین – ضحی الإسلام – چاپ مکتبة االنهضة المصریة – قاهره – ۱۹۵۶م.
ـ مشهور بن حسن محمود آل سلمان – الإمام مسلم بن الحجاج صاحب المسند الصحیح – چاپ دارالقلم – دمشق – ۱۴۱۴ه =۱۹۹۴م.
[۱] علل حدیث، فنی از فنون حدیث شناسی است که بسیار دقیق و ظریف بوده که به بررسی اشکالات ریز موجود در احادیث می‌پردازد، اشکالاتی عمیق اما ریز که جز بزرگان فن حدیث شناسی و حافظان چیره دست این فن، کسی توان شناخت آن را ندارد.
[۲] هرگاه حدیثی با لفظ و معنا با حدیث دیگری شباهت داشته و یکسان باشد اما صحابی راوی حدیث متفاوت باشد (مثلا ابن عمر و أبوهریره) بدان شاهد می‌گویند اما اگر حدیث از همان صحابی باشد (مثلا هر دو حدیث از ابوهریره) بدان متابع می‌گویند.
[۳] إمام بخاری رحمه الله احادیث را به صورت پراکنده و در ابواب مختلف ذکر می‌کند، همچنین ایشان حدیث را قطع کرده و محل شاهد را که به باب مورد نظر ایشان مرتبط است ذکر می‌نماید، البته این بدان معنا نیست که تمام احادیث صحیح بخاری بریده و ناقص هستند.
[۴] مجالسی بود که حافظان حدیث در آن برای یادآوری محفوظات با یکدیگر و ذکر نکات ناب احادیث و بیان الفاظ نامأنوس حدیث و نیز گفتن برخی احادیث غیر مشهور به یکدیگر برگزار می‌کردند و با مجلس روایت احادیث فرق دارد و جدا از آن است.